ص: 2

معماران تربیت (منزلت زن از دیدگاه اسلام و رهبران انقلاب اسلامی)

ص: 3

معماران تربیت (منزلت زن از دیدگاه اسلام و رهبران انقلاب اسلامی)

کد: 1288

نویسنده: شکیبا سادات جوهری

ویراستار: منیره ماشاءاللهی

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

چاپ: زلال کوثر

نوبت چاپ: اول / 1387

شمارگان: 1500

بها: 13000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.ir

تلفن: 2919670-0251 دورنگار: 2915510

شابک: 1-53-2761-964-978 ISBN: 978-964-2761-53-1 \

ص: 4

یک - کار در خانه37

دو - همسرداری37

سه - فرزندداری38

اول - توجه به آداب تولد کودک38

دوم - معرفت و انس با معبود40

سوم - توجه به خواسته های کودکان40

د) ساده زیستی42

ه-) مقام علمی و فعالیت های سیاسی42

4. شخصیت خدیجه علیهاالسلام 45

فصل دوم: نقش های خانوادگی و اجتماعی زنان48

1. زن، محور خانواده48

الف) نقش همسری48

ب) نقش مادری زنان54

یک - مهر مادری56

دو - نقش مادر در شکل گیری شخصیت کودک57

ج) خانه داری زن61

2. فعالیت اجتماعی و سیاسی زنان63

فصل سوم: جایگاه و نقش زنان از دیدگاه امام خمینی رحمه الله و رهبری68

1. زن از دیدگاه امام خمینی رحمه الله 68

الف) تساوی حقوق زنان و مردان68

ب) الگوپذیری زنان70

ج) تحول در فرهنگ ازدواج71

د) نقش تربیتی و مادری زنان72

ه-) مشارکت فرهنگی بانوان81

و) فعالیت های تبلیغی زنان82

ز) فعالیت های هنری زنان84

ح) رعایت حجاب و عفاف84

ط) الگودهی به زنان کشورهای اسلامی85

ی) پشتیبانی عاطفی از رزمندگان85

ص: 2

ک) مشارکت سیاسی زنان87

2. زن در آیینه اندیشه های مقام معظم رهبری88

الف) نقش زنان در پرورش انسان88

ب) جایگاه زن در نظام ارزشی اسلام89

ج) توانایی ها و شایستگی های زنان92

د) خودباوری و بازیابی هویت زنان93

ه-) از خودگذشتگی و ایمان94

و) اُسوه های شایسته96

ز) زن و خانواده98

ح) مادر، سرچشمه محبت100

ط) مشارکت اجتماعی101

ی) نقش زنان در انقلاب اسلامی103

فرجام سخن106

فهرست منابع108

ص: 3

می سازد. زن مسلمان، فردی اجتماعی و شوهردوست است و خود را به نیکی کردن به او مکلف می داند، همان گونه که این وظیفه را شوهر در برابر زن داراست. وی شریک زندگی شوهر است، دربرابر مشکلات زندگی به همسرش آرامش می بخشد، در زمینه تربیت فرزند و نیز انتقال صفات ارثی به وی نقش بسیاری دارد و طبیعت زن برای پذیرش بار مسئولیت تربیتی فرزندان متناسب است. زن، مدیر خانه است و مسئولیت سنگینی بر عهده دارد که می تواند با پیروی از الگوی شایسته ای چون فاطمه زهرا علیهاالسلام در این امر مهم موفق شود. حضرت فاطمه علیهاالسلام، یک مادر بود و همه کوشش خود را برای تربیت فرزندانی شایسته به کار می برد تا نسلی تاریخ ساز بپروراند. حضرت زهرا علیهاالسلام، مادری شهیدپرور بود و فرزندانی پروراند که با شهادت خود، ماهیت حقیقی ستم کاران تاریخ را افشا کردند. آن حضرت در عرصه سیاست نیز فعال بود و خود را از فعالیت های سیاسی و اجتماعی دور نمی داشت و در مواقع ضرورت به آن می پرداخت. وی سیاست مداری شجاع، هم رزم و پشتیبان امام علی علیه السلام و مدافع وی بود. فاطمه، سرور بانوان جهان است و برای شناخت وی باید دست پروردگان او را شناخت. اسماء بنت عمیس و فضه، از تربیت یافتگان مکتب ارزشمند زهرای اطهر علیهاالسلام هستند. دختر گرامی رسول اکرم صلی الله علیه و آله بر مسائل گوناگون زمانش، از جمله مسائل علمی، اجتماعی و سیاسی اشراف کامل داشت. بنابراین، فاطمه زهرا علیهاالسلام، آن تربیت یافته مکتب وحی و رسالت می تواند مقتدای هر زن و مرد در راه رسیدن به کمال و فضیلت باشد، هموکه سبب آفرینش، معجزه تاریخ و افتخار عالم وجود است.

ص: 5

پژوهشگر ارجمند سرکار خانم شکیبا سادات جوهری کوشیده اند تا با واکاوی مقام منزلت زن مسلمان از دیدگاه قرآن، روایات، شخصیت های اسلامی ره توشه ای ثمین فراروی برنامه ریزان و برنامه سازان صداوسیما فراهم نمایند. امید که ره آورد ایشان مورد استفاده بهینه در صدا و سیما قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 6

گام های اوست و گاه وی عامل رانده شدن آدم از بهشت معرفی می شود.(1)

زن، در جامعه عرب جاهلی مانند دیگر جوامع، مقام و منزلتی نداشت. اعراب از بیم قحطی، ترس از آلودگی و فساد یا اسیر شدن دخترانشان در جنگ ها، آنان را از بدو تولد، زنده به گور می کردند. زن از هرگونه حقوق اجتماعی و فردی حتی از حق ارث نیز محروم بود. مردان عرب، زن را در ردیف حیوانات و اشیا قرار می دادند و آنان را جزئی از دارایی زندگی خود می دانستند. نظام ازدواج بدون هیچ قانون و اساسی، بر اساس میل و اراده مردان بود و آنان حد و مرزی برای تعداد همسران قائل نبودند. آنها برای شانه خالی کردن از پرداخت مهریه، زنان را می آزردند و چنانچه زنی اشتباهی می کرد، مهریه اش از بین می رفت.(2)

آنچه از زن چهره هایی متفاوت و متضاد ساخته است، آفرینش متضاد او نیست، بلکه تضاد دیدگاه هایی است که درباره زن در طول تاریخ وجود داشته است. آنها همواره زن را همان گونه ساخته اند که خواست خودشان بوده است. حال این پرسش مطرح است که امروزه زن در چه نقشی و چگونه بر صحنه تاریخ ظاهر شده است؟ با اینکه زن یکی از دو رکن اساسی وجود انسان در هستی و مادر همه زیبایی های زندگی است، متأسفانه در جوامع غربی با وجود پیشرفت های دانش و تکنولوژی (منهای انسانیت و معنویت)، مقام والا و ارزشمند زن از وی گرفته شده است و وی

ص: 8

را به شکلی جدید به اسارت و بردگی درآورده اند. زن امروز، در جوامع غربی به اسارت تن داده و اسارت را به جای آزادی پذیرفته است. در این جوامع زن، کالاست؛ کالایی به ارزش آگاهی های تبلیغاتی بر روی قوطی های مواد غذایی و بلکه کم ارزش تر. امروزه زن، هویت خود را در معیارهای پست و بی ارزش جست وجو می کند و اگر نتواند در میان مردان وامانده تر از خود چهره ای مطلوب داشته باشد، افسرده و سرخورده می شود.

در مقابل، اسلام بر گردن زن، زیور عفت آویخته و وجودش را با گوهر درخشان تقوا آراسته است. در اسلام زن، یکی از مظاهر و جلوه های زیبایی حق است. گل شکوفای هستی و مظهر محبت الهی است. در این دیدگاه، زن، پرتویی از فروغ جمال حق و تجلی والایی، شفقت، مهر و محبت او و مربی فرزندان و نسل آینده به شمار می رود.(1)

اسلام که آخرین دین آسمانی است، مقام و جایگاه انسانی زن را به او بازگرداند و زمینه رشد و تعالی او را فراهم کرد. خداوند در قرآن، زن و مرد را به طور یکسان مخاطب قرار داده است و در آیات بسیاری تصریح می کند زن و مرد از نظر کرامت و حرمت یکسانند، چنان که در آیه ای می فرماید:

وَمَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ. (نساء: 124)

هرکس، چه مرد و چه زن کارهای شایسته انجام دهد و ایمان داشته باشد، به بهشت داخل می شود.

بر این اساس، چه زن و چه مرد، در صورت ایمان خالص و انجام دادن کارهای

ص: 9

نیک می توانند از نعمت زندگی پاک و سعادت مندانه بهره مند شوند. خداوند در آیه ای دیگر از قرآن کریم نتیجه کارهای نیک مرد و زن را چنین بیان می کند:

مَنْ عَمِلَ صَالِحا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً. (نحل: 97)

هر کس، چه زن و چه مرد، کاری نیکو انجام دهد، درحالی که ایمان داشته باشد، او را به حیات پاکیزه زنده گردانیم.

حضرت امام خمینی رحمه الله(1) در سخنان زیبا و ارزشمندی درباره شخصیت زن مسلمان می فرماید:

اسلام، زن را مثل مرد در همه شئون، همان طوری که مرد در همه شئون دخالت دارد، دخالت می دهد. اسلام، زن ها را از آن چیزهایی که در جاهلیت بود، نجات داده است.(2) آن قدر [که] اسلام به زن خدمت کرده است، خدا می داند به مرد خدمت نکرده است. شما نمی دانید که در جاهلیت زن چه بوده است(3) و در اسلام چه شده است. اسلام، آنان را با مردان مساوی کرد.(4) قرآن کریم انسان ساز و زنان نیز انسان ساز هستند.(5) زن، مربی جامعه است.(6)

یکی از مهم ترین رسالت ها و نقش های مهم زن از دیدگاه اسلام نقش مادری است.

ص: 10

مادر، مؤثرترین عامل تربیت، تأمین کننده سلامت روحی، روانی و جسمانی فرزند و مهم تر از همه، عامل انتقال ارزش ها به کودک است؛ زیرا یکی از مهم ترین عوامل پای بندی فرزندان به مسائل ارزشی و دینی، چگونگی رفتار مادر با فرزند است.

البته افزون بر چگونگی رفتار مادران در انتقال ارزش ها به فرزندان، ایمان مادر و پای بندی وی به مسائل مذهبی، از دیگر عوامل پای بندی کودکان به ارزش های دینی است. در حقیقت، می توان گفت مادر اساس و ریشه همه نیکی هاست. نقش اساسی مادران در تربیت، موجب شده است در نظام تربیتی و حقوقی اسلام به مادران توجه، تأکید و اهتمام ویژه ای شود. در آموزه های دینی، افزون بر تأکید بسیار بر مقام والای مادر، به ضرورت احترام به مقام والای او سفارش و به رعایت حقوق مادران و توجه بسیار به سلامت جسمی، روحی و روانی آنان اهتمامی ویژه شده است؛ زیرا سلامت جامعه، به سلامت خانواده و نشاط و اقتدار و پویایی خانواده، به مادر وابسته است.

نقش محوری مادر در سازندگی کشور و جامعه انسانی نیز برکسی پوشیده نیست. مادر، به عنوان مدیر و مسئول تربیت فرزندان در هدایت خانواده به سوی خیر و صلاح بسیار مؤثر است. زنان در همه زمان ها و سراسر دنیا به ویژه در جوامع شرقی و جامعه ایرانی، همواره مهم ترین و اساسی ترین رکن خانواده بوده اند. تعهد و پای بندی زنان به خانواده و نقش های خانوادگی، مهم ترین ضامن بقای خانواده، بلکه ضامن ایفای درست نقش های خانوادگی از سوی مردان است.

ص: 11

از آنجا که زنان هم زمان در نقش های مادری و همسری، خانه داری و در زمینه های اقتصادی و اجتماعی، ایفای نقش می کنند، به حمایت بیشتری نیاز دارند. خوش بختانه با وجود برخی تحولات و دگرگونی های اجتماعی، هنوز خانه داری در جامعه و فرهنگ ما، ارزش به شمار می رود. البته باید از دیدگاه فرهنگی و ارزشی به موضوع خانه داری به ویژه تربیت فرزند نیز توجه کرد. خانه داری و اداره همسر و فرزندان اگر از کار و فعالیت در بیرون خانه برتر نباشد، کم اهمیت تر نیست. اگر چه دستگاه های فرهنگی در باورپذیری این دیدگاه نقش مهمی دارند، مردان جامعه نیز باید در نقش شوهر و پدر برای کار همسران و دخترانشان در خانه ارزش قائل شوند؛ ارزشی که در قالب مادیات نمی گنجد، ولی از نظر فرهنگی و ارزش های انسانی و اسلامی جایگاهی والا دارد.

از رسول اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است: «اَلْجَنّةُ تَحْتَ اَقْدامِ الاُْمّهاتِ؛ بهشت زیر پای مادران است.»(1) معنای حقیقی این سخن بیشتر در امور تربیتی نمود می یابد. مادران با تربیت صحیح می توانند فرزندان را به سوی سعادت و بهشت برین رهنمون کنند. نقش بانوان در مسائل تربیتی و پرورشی مهم تر و اساسی تر از مردان است. از این رو، اسلام در این زمینه بر نقش زن بیشتر از مرد تأکید دارد. آیت الله جوادی آملی در این باره می فرماید:

یک سلسله مسئولیت های پرورشی به عهده مادر است که مرد از آن محروم است. زن، حداقل سی ماه یک سری مسئولیت هایی دارد که مرد ندارد. خدای سبحان و دین، وظایف و دستورات و راهنمایی هایی در ظرف سی

ص: 12

ماه برای مادر مقرر نموده و با او سخن گفته است. این سی ماه عبارت است [از] حمل (شش ماه) و اکثر آن نُه ماه می باشد و دو سال نیز دوران شیرخوارگی کودک که روی هم سی ماه می شود.(1)

فرزندان از بدو تولد به ویژه در دوران شیرخوارگی با مادر انس بیشتری دارند و از اخلاق، افکار و کردار او اثر می پذیرند. این نقش مهم و حساس در نظام تربیتی غیراسلامی نادیده گرفته می شود. امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

اینها نمی خواهند انسان پیدا بشود. از این جهت، این قدر تربیت اولاد را پیش مادر مبتذل کردند و اینها تبلیغات کردند که حتی خود مادرها هم شاید باور کردند. آنهایی که تحت تأثیر واقع شدند، آن بچه های عزیز را به پرورش گاه ها فرستادند و از دامن های خودشان جدا کردند و در آنجا تربیت های شیطانی شدند.(2)

در نظام تربیتی اسلام، خانواده و والدین به ویژه مادر، رکن اصلی را تشکیل می دهند و بدون وجود آنها، تربیت بسیار مشکل و گاه ناممکن است. بنیان گذار بزرگ انقلاب، حضرت امام خمینی رحمه الله این حقیقت را چنین بازگو می کند:

اینکه ما فریاد می زنیم که جمهوری اسلامی برای این است که اسلام فرد مهذب درست می کند، قرآن کتاب آدم سازی است، پیغمبرها آمدند آدم ها را درست کنند، کاری دیگر جز این ندارند. اگر یک حکومت صحیح در

ص: 13

یک جایی باشد، مردم چون توجه به او دارند، آنها هم صحیح می شوند. این هم از دامن شما خانم ها باید شروع بشود، از دامن شما باید این مطلب شروع بشود که بچه ها را تربیت کنید؛ یک تربیت صحیح اسلامی.(1)

بانوان مسلمان ایرانی با پی بردن به ارزش هویت دینی، بر دو اندیشه افراطی و تفریطی تحجر و فمینیسم افسار گسیخته، خط بطلان کشیده و هویت دینی خویش را پاس می دارند. رهبر فرزانه انقلاب در سخنان حکیمانه خود، از زنان قهرمان ایرانی می خواهد با حفظ چنین هویت ارزشمندی به بالندگی و گسترش آن در دیگر کشورهای اسلامی و جهان پردازند. ایشان می فرماید:

زن مسلمان ایرانی در ایران اسلامی باید کوششش این باشد که هویت والای زن مسلمان را آنچنان زنده کند که چشم دنیا را به خود جلب کند. این، امروزه وظیفه ای است بر دوش زنان مسلمان، به خصوص زنان جوان و دختران دانش آموز و دانشجو. هویت اسلامی این است که زن در عین اینکه هویت و خصوصیت زنانه خود را حفظ می کند که طبیعت و فطرت است و برای هر جنسی خصوصیت آن جنس ارزش است؛ یعنی آن احساسات دقیق را عواطف جوشان را، آن مهر و محبت را، آن وقت را، آن صفا و درخشندگی زنان را برای خود حفظ می کند، در عین حال هم باید در میدان ارزش های معنوی مثل علم، مثل عبادت، مثل تقرب به خدا، مثل معرفت الهی و سیر وادی های عرفان پیش روی کند و هم در عرصه مسائل اجتماعی و سیاسی و ایستادگی و صبر و مقاومت و حضور سیاسی و خواست سیاسی و درک و هوش سیاسی، شناخت کشور خود، شناخت

ص: 14

آینده خود، شناخت هدف های ملی و بزرگ و اهداف اسلامی مربوط به کشورهای اسلامی و ملت های اسلامی، شناخت توطئه های دشمن، شناخت دشمن و شناخت روش های دشمن باید روز به روز پیشرفت کند. زنان باسواد، زنان آگاه، زنان بامعرفت، در همه این میدان ها بایستی پیش روی کنند، الگوی زن را نشان بدهند. بگویند زن مسلمان آن زنی است که هم دین خود را، حجاب خود را، زنانگی خود را، ظرافت ها و رقت ها و لطافت های خود را حفظ می کند و هم از حق دفاع می کند، هم در میدان معنویت و علم و تحقیق و تقرب به خدا پیشروی می کند و شخصیت های برجسته ای را نشان می دهد و هم در میدان سیاسی حضور دارد. این می شود الگویی برای زنان.(1)

نقش مهم و سازنده زنان مسلمان ایران در الگودهی و هدایت دیگر زنان جهان به این دلیل است که آنان از برجسته ترین و مقدس ترین زنان عالم؛ یعنی حضرت زهرا علیهاالسلام، حضرت مریم علیهاالسلام، حضرت خدیجه علیهاالسلام، حضرت زینب علیهاالسلام، هاجر و آسیه علیهماالسلام الگو گرفته اند.

ص: 15

أَنِّی لاَأُضِیعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْکُمْ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی. (آل عمران: 195)

من عمل هیچ یک از شما را ضایع نمی کنم. چه مرد و چه زن، پاداش همه محفوظ است.

عمل نیکوی انسان ها، چه زن، چه مرد نزد پروردگار محفوظ است و پاداش داده خواهد شد. خداوند در سوره مبارک احزاب، زن و مرد را در پذیرش فضیلت های نیکو و انسانی یکسان معرفی می کند و می فرماید:

إِنَّ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ وَ الْقانِتینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصّادِقینَ وَ الصّادِقاتِ وَ الصّابِرینَ وَ الصّابِراتِ وَ الْخاشِعینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصّائِمینَ وَ الصّائِماتِ وَ الْحافِظینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذّاکِرینَ اللّهَ کَثیرًا وَ الذّاکِراتِ أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظیمًا. (احزاب: 35)

مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان عبادت پیشه و مردان و زنان فرمان بردار و مردان و زنان راست گو و مردان و زنان صبرکننده و مردان و زنان فروتن و مردان و زنان صدقه دهنده و مردان و زنان روزه گیر و مردان و زنان نگاه دارنده شرمگاه خود و مردان و زنانی که بسیار ذکر خدا می گویند، [خداوند] برایشان آمرزش و پاداشی بزرگ آماده کرده است.

بنابراین، زن و مرد هر دو می توانند از ویژگی هایی بهره مند باشند که بنده را به آفریدگار هستی نزدیک می سازد و اگر کسی بتواند به مقام قرب الهی برسد، از آمرزش، رحمت و پاداش الهی بهره مند می شود. خداوند بارها در آیات قرآن کریم از زنانی نام برده است که با پیشه کردن تقوای الهی به این فضیلت ها دست یافته اند و از مقربان درگاه الهی گردیده اند. حضرت زهرا

ص: 17

علیهاالسلام عالی ترین نمونه آن است.

إِنّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ إِنَّ شانِئَکَ هُوَ اْلأَبْتَرُ. (کوثر: 1 - 3)

ای رسول! ما به تو عطای بسیار [مانند مقام نبوت، شفاعت، کوثر و فاطمه علیهاالسلام را] بخشیدیم. پس تو هم به شکرانه این نعمت ها نماز بگذار و قربانی کن. به درستی که دشمنت ابتر و بی پشت است.

امام خمینی رحمه الله در توصیف شخصیت والای حضرت زهرا علیهاالسلام می فرماید:

تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است، در فاطمه علیهاالسلام جلوه گر بوده است. [وی ]یک زن معمولی نبوده است. یک زن روحانی، یک زن ملکوتی، یک انسان به تمام معنا انسان [بوده است]؛ تمام مشخصه انسانیت، تمام حقیقت زن، تمام حقیقت انسان. این زن، معمولی نیست. این موجود ملکوتی است که در عالم به صورت انسان ظاهر شده است، بلکه موجود الهی جبروتی در صورت یک زن ظاهر نشده است؛ زنی که تمام خاصه های انبیا در اوست. زنی که اگر مرد بود، نبی بود. زنی که اگر مرد بود، به جای رسول اللّه بود. جلوه های ملکوتی، جلوه های الهی، جلوه های جبروتی، جلوه های مُلکی و ناسوتی هم در این موجود مجتمع است.(1)

ایشان در سخنی دیگر حضرت زهرا علیهاالسلام را این گونه توصیف می کند:

زنی که فضایل او هم طراز فضایل بی نهایت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و

ص: 18

خاندان عصمت و طهارت بود. زنی که هرکس با هر بینش درباره او گفتاری دارد، از عهده ستایش او برنیامده] است]. احادیثی که از خاندان وحی رسیده بود، به اندازه فهم مستمعان بود و دریا را در کوزه ای نتوان گنجاند و دیگران هر چه گفته اند، به مقدار فهم خود بوده است، نه به اندازه مرتبت او. پس اولی آنکه از این وادی شگفت درگذریم.(1)

استاد مطهری رحمه الله نیز درباره مقام والای دخت پیامبر، حضرت فاطمه علیهاالسلام می نویسد:

در تاریخ خود اسلام، زنان قدسیه و عالی قدر فراوانند. کمتر مردی است به پایه خدیجه برسد و هیچ مردی جز پیغمبر و علی علیه السلام به پایه حضرت زهرا علیهاالسلام نمی رسد. حضرت زهرا علیهاالسلام بر فرزندان خود که امامند و بر پیغمبران، غیر از خاتم الانبیا برتری دارد.(2)

از جمله زنانی که خداوند از آنها یاد کرده است، مریم و آسیه هستند. برخی آیات آنها را به عنوان الگوی مردان و زنان معرفی کرده است:

ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَیْئًا وَ قیلَ ادْخُلاَ النّارَ مَعَ الدّاخِلینَ. وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لی عِنْدَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنی مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ. (تحریم: 10 و 11)

خدا برای کسانی که کفر ورزیده اند، زن نوح و زن لوط را مثل آورده که هر دو در نکاح دو بنده از بندگان شایسته ما

ص: 19

بودند و به آنها خیانت کردند و کاری از دست شوهران آنها در برابر خدا ساخته نبود و گفته شد: با داخل شوندگان داخل آتش شوید. و برای کسانی که ایمان آورده اند، خدا همسر فرعون را مثل آرده، آن گاه که گفت: پروردگار، پیش خود در بهشت خانه ای برایم بساز و مرا از فرعون و کردارش نجات ده و مرا از دست مردم ستمگر برهان و مریم دختر عمران را، همان کسی که خود را پاکدامن نگاه داشت و در او از روح خود دمیدم و سخنان پروردگار خود و کتاب های او را تصدیق کرد.

حضرت مریم علیهاالسلام از روزی و نعمت های ویژه الهی بهره مند می شد، چنان که در آیه ای از قرآن کریم آمده است:

کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّی لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِاللّه ِ إِنَّ اللّه َ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ. (آل عمران: 37)

هرگاه زکریا در محراب بر او وارد می شد، نزد او نوعی خوراکی می یافت. گفت: ای مریم! این خوراکی از کجا برایت آمده است؟ وی گفت: این از طرف خداست که به هر که بخواهد، بی شمار روزی می دهد.

در آیه ای دیگر نیز آمده است حضرت مریم علیهاالسلام با فرشتگان هم صحبت می شد:

وَإِذْ قَالَتْ الْمَلاَئِکَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّه َ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفَاکِ عَلَی نِسَاءِ الْعَالَمِینَ یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ. (آل عمران: 42 و 43)

و هنگامی که فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و تو را بر زنان برتری داده است. ای مریم! پروردگارت را بپرست و سجده کن و با رکوع کنندگان، راکع

ص: 20

باش.

این آیات، نشان دهنده ارتباط نزدیک آن حضرت با مبدأ هستی و پرهیزکاری وی است. خداوند در قرآن کریم از زنان دیگری نیز نام برده است که با فرشتگان در ارتباط و هم صحبت بوده اند. مادر حضرت موسی علیه السلام، آسیه، همسر فرعون و هاجر، همسر حضرت ابراهیم از جمله این زنان هستند. ارتباط با فرشتگان و سخن گفتن با آنان، نشان دهنده ارتباط زنان با مبدأ هستی است. از آنچه گفته شد، درمی یابیم که خداوند با روح انسان ها ارتباط برقرار می کند، نه با جسم آنان؛ زیرا جسم با فضیلت ها و معارف ارتباطی ندارد. همچنین جنسیت و زن و مرد بودن در پذیرش این فضیلت ها بی تأثیر است. درحقیقت، در هیچ یک از آیات قرآن و روایت های دینی، فضیلت های اخلاقی و مراتب معنوی به جنس خاصی مختص نشده است، بلکه شرف و بزرگی انسان ها به پرهیزکاری آنهاست.

4. توبه و بازگشت به سوی خدا، تائبات، تحریم: 5؛

5. عبادت، عابدات، تحریم: 5؛

6. ره سپار راه خدا، سائحات، تحریم: 5؛

7. صالحه و نیک خو، صالحات، نساء: 35؛

8. پاک دامنی و خویشتن داری، حافظات للغیب، نساء: 35؛

9. صداقت و درستی، والصادقات، احزاب: 35؛

10. صبر و بردباری، والصابرات، احزاب: 35؛

11. خشوع، والخاشعات، احزاب: 35؛

12. دست گیری از نیازمندان، والمتصدقات، احزاب: 35؛

13. روزه داری، والصائمات، احزاب: 35؛

14. ذکر و یاد خدا، والذاکرات، احزاب: 35؛

آیه 35 سوره احزاب در پاسخ به بانوانی چون اسماء بنت عمیس، همسر جعفر بن ابی طالب علیه السلام نازل شد که هنگام بازگشت از حبشه از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، پرسید: چرا خداوند برای زنان چیزی در نظر نگرفته است. در این آیه تصریح شده خداوند هم برای مردان و هم برای زنان باکمال، آمرزش و پاداشی بزرگ در نظر گرفته است.

اکنون به برخی ویژگی های بانوان باکمال می پردازیم:

کوهی در کنار خانه خدا که حضرت حوا برای توبه و بازگشت به درگاه الهی در آن فرود آمد و به توبه و عبادت پرداخت، مروه و کوه مقابلش که حضرت آدم علیه السلام بر آن ساکن گشت، صفا نامیده شد.(1)

در حالی که همسرش (ساره)، همواره سرپا[و آماده پذیرایی از مهمانان] بود....

ساره، در پذیرایی از مهمانان همسرش چنان مهارت داشت که حتی وقتی مهمان ناخوانده ای به منزل آنان می آمد، طولی نمی کشید که به بهترین شکل از وی پذیرایی می شد، چنان که در قرآن می خوانیم: «فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنیذٍ؛ و دیدی نپایید که گوساله ای بریان آورد». (هود: 69)

... آن گاه [که تو از مادرت دور افتادی، خواهرت در جست وجوی تو بود] تا تو را [نزد فرعونیان] یافت و [به همسر فرعون] گفت: می خواهید کسی را به شما معرفی کنم که عهده دار شیر دادن و پرستاری وی شود.

خواهر حضرت موسی علیه السلام که مریم (عایده) نام داشت، دختری هوش مند بود که مادر او را در پی صندوقچه ای فرستاد که حضرت موسی علیه السلام در آن بود. وی با هشیاری صندوق را دنبال کرد. سرانجام، فرعون و همسرش، آسیه را دید که صندوق را از آب گرفتند. پس با تدبیر و شهامت، خود را به کاخ رساند و وقتی فرعونیان در جست وجوی دایه ای برای موسی بودند، جلو رفت و با کمال ادب چنین گفت: «آیا می خواهید خانواده ای را به شما معرفی کنم که سرپرستی این کودک را به عهده گیرد؟» آنان نیز پیشنهاد وی را پذیرفتند و به این ترتیب، حضرت موسی علیه السلام به دست خود فرعون به دامن مادرش بازگشت.

خواهر حضرت موسی علیه السلام از بنی اسرائیل بود و فرعون از آنان بسیار نفرت داشت. با این حال، وی با درایت و ادبش توانست به هدف خود دست یابد و بی آنکه به وی بدبین و مشکوک شوند، برادر خود را از دست دشمن بازستاند؛ دشمنی که به گفته مولوی:

صد هزاران طفل می کشت از برون

موسی اندر صدر خانه در درون(1)

این ماجرا به روشنی نشان دهنده شهامت و درایت خواهر حضرت موسی علیه السلام است.

ص: 25

خدمت خاندان شعیب درآید و به قول سعدی:

شبان وادی ایمن گهی رسد به مراد

که هشت سال به جان خدمت شعیب کند

شرم و حیا و پاک دامنی به ویژه برای زنان، از نشانه های ایمان و کمال و لازمه روح خداپرستی است.

می خواندند و همواره در برابر ما خاضع و خاشع بودند.

الیزابت، خاله مریم و همسر زکریا نازا بود، ولی خداوند به دلیل کمالاتی که داشت، در سن پیری، فرزندی به نام یحیی علیه السلام به وی بخشید و آنان را از تنهایی نجات داد.

کمال ایمان تصدیق کرد و از قانتین بود.

«قانتین» و «قانتات»، از ماده قنوت است که راغب اصفهانی در مفردات، آن را «دوام طاعت توأم باخضوع» معنا کرده است.(1) بر اساس این آیه شریفه، دمیده شدن روح الهی در وجود مریم علیهاالسلام، دختر عمران، پاداشی الهی بود که در برابر پاک دامنی و دوام طاعت، نماز، دعا و صبر و سکوت به وی عطا شد.

جوهر صدق و صفا از امهات(1)

2. انگیزه آنان برای دادن صدقه، جلب محبت، رضایت و دوستی خداوند و بندگان خدا بود. ازاین رو، در راه رضای دوست آنچه را برایشان دوست داشتنی تر بود، می بخشیدند.

3. به جای اینکه بر مسکین و یتیم و اسیر منت بگذارند یا از آنها انتظار مزد یا تشکر داشته باشند، فرمودند:

إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً. (دهر: 9)

ما تنها برای طلب رضای خدا شما را اطعام می کنیم و از شما پاداش و تشکری نمی خواهیم.

مزرع تسلیم را حاصل بتول

مادران را اسوه کامل، بتول

بهر محتاجی دلش آن گونه سوخت

با یهودی، چادر خود را فروخت(1)

بگو که برای تو از هر خدمت کاری بهتر است. فاطمه زهرا علیهاالسلام از آن به بعد هیچ گاه این ذکر را ترک نکرد، به گونه ای که این اذکار به تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام معروف شد.(1)

نیست.»(1) عبادت، معنای جامع تر و گسترده تری نیز دارد که عبارت از خودسازی فرد و ترک گناه و نافرمانی ها و عفت و پاک دامنی است و بلکه بهترین عبادت ها همین است، چنان که در روایت نیز آمده است: «اِنَّ اَشَدَّ الْعبادَةِ الْوَرَعُ؛ همانا سخت ترین عبادت ها، پارسایی و پرهیز از گناه است.»(2) امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز در حدیثی فرمود: «اَفضلُ العِبادَةِ العِفافُ؛ بهترین عبادت ها عفت و پاک دامنی است.»(3) و در کلامی دیگر فرمود: «غَضُّ الطَّرفِ عَنْ مَحارِمِ اللّه ِ اَفضلُ عِبادَةٍ؛ چشم پوشی از گناهان و محرمات الهی، بهترین عبادت است».(4)

با توجه به هر دو تعریف، حضرت زهرا علیهاالسلام، عابدترین و پارساترین زن جهان است. آن حضرت با وجود مسئولیت های بسیاری که در داخل و خارج داشت، هیچ گاه از به جا آوردن نوافل و مستحبات غافل نمی شد. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در توصیف عبادت ایشان فرمود:

مَتی قَامَتْ فی مِحْرابِها بَیْنَ یَدَیْ رَبِّها جَلِّ جَلالُه زَهَرَ نُورُها لِمَلائِکَةِ السَّماءِ کَما یَزْهَرُ نُورُ الکَواکِبِ لاَِهْلِ الاَْرْضِ وَ یَقُولُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ لِمَلائِکَتِه اُنْظُرُوا اِلی اَمَتی فاطِمَةَ سَیِّدةِ اِمائی قائِمَةً بَیْنَ یَدَیَّ، تَرْتَعِدُ فَرائِضُها مِنْ خیفَتی وَ قَدْ اَقْبَلَتْ بِقَلْبِها عَلی عِبادَتی.(5)

هرگاه [فاطمه علیهاالسلام ] در محراب عبادت، در پیشگاه پروردگارش

ص: 33

می ایستد، نور او [دل] فرشتگان آسمان را روشن می کند، همانند ستارگان که برای اهل زمین می درخشند و در آن هنگام، خدای عزوجل به فرشتگان خود می فرماید: به بنده من، فاطمه، سرور بندگان من بنگرید که چگونه در پیشگاه من به عبادت ایستاده است و اندامش از ترس من می لرزد و چگونه از دل و جان به عبادت و پرستش من رو آورده است.

در روایت های اهل سنّت نیز در توصیف عبادت حضرت زهرا علیهاالسلام آمده است:

ما کانَ فی هذِهِ اَلاُّمَةِ اَعْبَدَ مِنْ فاطِمَةَ کانَتْ تَقُومُ حَتّی تَورَّمَ قَدَماهُ.(1)

در میان این امت، عبادت کسی از فاطمه علیهاالسلام بیشتر نبود؛ زیرا آن قدر در محراب عبادت روی پای خود ایستاد که قدم هایش ورم کرد.

محبت خداوند در اعماق روح و جان حضرت فاطمه علیهاالسلام نفوذ کرده بود. پروردگار متعالی در همه احوال و لحظه های عمر آن حضرت و در عبادت و نیایش، در خانه داری، شوهرداری، بچه داری، حق طلبی و مبارزه در راه حق حضور و نمود می یابد.

زن، موجودی زیبا، ظریف و مظهر زیبایی آفرینش است؛ یعنی زیبایی آفرینش در وجود زن تجلی یافته است. ازاین رو، اسلام خواسته زن مانند گوهری گران بها از دید نامحرمان پنهان باشد تا از آفت ها و آسیب ها در امان ماند و از استعدادهایی که برای تأمین سعادت در وجودش نهاده شده است، برای رسیدن به کمال مطلوب خویش بهره برداری کند. خداوند در قرآن مجید به زنان دستور می دهد زیبایی، زینت و آرایش خود را از چشم نامحرمان بپوشانند و می فرماید:

وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی إِخْوانِهِنَّ أَوْ بَنی أَخَواتِهِنَّ.... (نور: 31)

... زن ها نباید آرایش و زینت خود را آشکار کنند مگر برای شوهران یا پدرانشان یا پدران شوهر یا پسران خود یا پسران شوهر یا برادران یا پسران برادران یا پسران خواهران....

و در ادامه به زنان دستور می دهد:

... وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ.... (نور: 31)

و [زنان] پاهای خود را محکم بر زمین نکوبند که زیورهایشان آشکار شود.

شیوه راه رفتن، لباس پوشیدن، رنگ لباس و لحن سخن گفتن زنان باید چنان سنگین و بامتانت باشد که توجه مردان بیگانه و نامحرم را جلب نکند. بنابراین، یکی از مفاهیم متعالی حجاب، سنگینی و متانت زن در برخورد با مردان نامحرم است.

خداوند در آیات قرآن برای رابطه زن و مرد حدودی مشخص می کند و دستور می دهد بیش از حد ضرورت با یکدیگر حرف نزنند و در آیه 32 سوره احزاب به زنان پیامبر می فرماید:

... فَلاَ تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا.

ص: 35

... با مردان نامحرم به نرمی سخن نگویید، مبادا آن که در دلش بیماری (هوا و هوس) است، به طمع افتد و شایسته و پسندیده سخن گویید.

حضرت فاطمه علیهاالسلام چنان به مسئله حجاب و پوشش خویش اهمیت می داد که در اواخر به پرستارش، اسماء فرمود: «من از شیوه ای که برای حمل جنازه زنان مرسوم است، شرم می کنم. جنازه زنان را روی تخته ای می گذارند و پارچه ای روی آن می اندازند و اندام زن برای بیننده آشکار می شود. ای اسماء! آیا می توانی چیزی برای من آماده کنی که بدن مرا بپوشاند؟» اسماء با شنیدن سخنان حضرت گفت: بانوی من! در حبشه که بودم، دیدم آنها جسد مردگان خود را در چیزی می گذارند که بدن را می پوشاند. حضرت زهرا علیهاالسلام با شنیدن این سخن شاد شد، به گونه ای که اسماء می گوید: «از روزی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رفته بود تا آن روز، تبسم را بر لبان دختر پیامبر ندیده بودم».(1)

می کرد و زحمت می کشید که دل امیرمؤمنان علی علیه السلام از دیدن کوشش بسیار همسرش به درد می آمد و خدماتش را می ستود. نقل است روزی حضرت علی علیه السلام به یکی از اصحابش فرمود:

می خواهی از وضع خودم و فاطمه علیهاالسلام برای تو تعریف کنم؟ فاطمه علیهاالسلام آن قدر در خانه من آب آورد که آثار مشک بر بدنش نمایان شد. آن قدر آسیاب کرد که دست هایش تاول زد. آن قدر به نظافت و تمیزکردن خانه و جارو کردن پرداخت که لباس هایش خاک آلود شد.(1)

هرگاه فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام متولد می شدند، وی آنها را نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می آورد. سپس پیامبر در گوش راست آنها اذان و در گوش چپشان اقامه می گفت. اسماء بنت عمیس می گوید:

چون امام حسن علیه السلام به دنیا آمد، رسول خدا صلی الله علیه و آله به خانه حضرت زهرا علیهاالسلام آمد و فرمود: «فرزندم را بیاورید.» من حسن علیه السلام را که در قنداقه ای زرد رنگ پیچیده شده بود، خدمتش آوردم. آن حضرت فرمود: «بچه را در پارچه زرد نپوشانید. او را در پارچه سفید بپوشانید.» من نوزاد را بردم و قنداقه اش را عوض کردم و دوباره او را نزد پیامبر آوردم. آن گاه پیامبر در گوش راست و چپ او به ترتیب اذان و اقامه گفت.(1)

هرگاه یکی از فرزندان حضرت زهرا علیهاالسلام به دنیا می آمد، گوسفندی برای او عقیقه می کرد. آن گاه مقداری از گوشت آن را برای قابله و بقیه را برای همسایگان و خویشان می فرستاد و آنها را شاد می کرد. سپس در هفتمین روز تولد نوزاد سر وی را می تراشید و هم وزن آن به فقیران و نیازمندان نقره می داد.(2)

از آداب دیگر هنگام تولد کودک، انتخاب نام نیکو، مناسب و زیبا برای آنهاست.

حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

حَقُّ الوَلَدِ عَلَی الوالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اِسْمَهُ و أَنْ یُحْسِّنَ اَدَبَهُ وَ أَنْ یُعلِّمَهُ الْقُرآنَ.(3)

ص: 38

حق فرزند بر پدر و مادر در این است که نام نیکویی برایش برگزینند و او را خوب تربیت کنند و به وی قرآن بیاموزند.

بر این اساس، وقتی امام حسن علیه السلام به دنیا آمد، حضرت زهرا علیهاالسلام به امام علی علیه السلام فرمود: «نامی برای فرزندمان انتخاب کن.» امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «من در این کار بر پیامبر خدا پیشی نمی گیرم.» آن گاه فرزندشان را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بردند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله نوزاد را بوسید و پرسید: «چه نامی برایش انتخاب کردید؟» امام علی علیه السلام گفت: «در این کار بر شما پیشی نگرفتیم.» پیامبر فرمود: «من نیز بر خدای خویش پیشی نمی گیرم.» در این هنگام جبرئیل امین نازل شد و پیام تبریک خداوند را به پیامبر رساند و عرض کرد: «ای محمد! خداوند عز وجل امر می کند چون نسبت علی علیه السلام به تو مانند نسبت هارون به موسی علیه السلام است، نام فرزند هارون را برای وی برگزین.» پیامبرخدا فرمود: «نام او چه بود؟» جبرئیل پاسخ داد: «شُبَّر.» حضرت فرمود: «زبان من عربی است.» جبرئیل عرض کرد: «معادل آن در زبان عربی، حسن است».(1)

حضرت فرزندان خود را در شب قدر بیدار نگه می داشت و به این منظور آنان را روز می خواباند تا شب، با اشتیاق به شب زنده داری و عبادت بپردازند و از برکات شب قدر بهره مند شوند. حضرت زهرا علیهاالسلام چنان فرزندان خود را به انجام واجبات و مستحبات مشتاق کرده بود که حضرت زینب علیهاالسلام شب ها تا صبح، به شب زنده داری و نماز شب و تلاوت قرآن می پرداخت. نقل است حضرت زینب علیهاالسلام هیچ گاه نماز شبش را ترک نکرد. حتی شب یازدهم محرم نیز با همه خستگی و رنج و با دیدن آن صحنه های دل خراش، از فرط ضعف، نماز شبش را نشسته خواند.(1)

و اگر توان برآوردن نیاز آنان را ندارند، به گونه ای منطقی آنها را توجیه یا وسیله مورد نیازشان را به قیمت ارزان و مناسب تهیه کنند و از این راه بچه ها را شاد سازند.

نقل است امام حسن و امام حسین علیهماالسلام در آستانه یکی از اعیاد لباس نو نداشتند. ازاین رو، خدمت مادر آمدند و گفتند: «بچه های مدینه لباس نو پوشیده اند، مگر ما لباس نو نداریم؟» حضرت زهرا علیهاالسلام برای شاد کردن بچه ها فرمود: «لباس شما نزد خیاط است. وقتی آماده شد، می پوشید.» چون شب عید رسید، بچه ها دوباره سراغ لباس جدیدشان را گرفتند. فاطمه زهرا علیهاالسلام سخن گذشته اش را تکرار کرد و چون صبح شد، جبرئیل دو پیراهن زیبا نزد پیامبر آورد. رسول خدا صلی الله علیه و آله با دیدن پیراهن ها پرسید: «اینها چیست؟» جبرئیل عرض کرد: «حسن و حسین علیهماالسلام از مادرشان لباس نو خواستند و ایشان در پاسخ فرمود: خیاط برایتان می دوزد و خدا نخواست قول حضرت فاطمه علیهاالسلام عملی نشود».(1)

خویش، الگویی شایسته برای همه مسلمانان به ویژه زنان مسلمان است. رهایی و آزادی آن حضرت از قیود مادی و علایق دنیوی، ستودنی است و جز این نیز از وی انتظار نمی رفت؛ زیرا هر چه آخرت نزد افراد، بزرگ و محبوب باشد، دنیا نزدشان کوچک و حقیر می نماید و هر چه عقل آدمی، کامل و ایمان و معرفتش افزون تر شود، گرایشش به ارزش های معنوی بیشتر خواهد شد. ساده زیستی، قناعت، ازدواج ساده، جهیزیه، مهریه، ایثار شب عروسی و دیگر جنبه های ارزشمند و زیبای زندگی حضرت زهرا علیهاالسلام، چون گوهری درخشان، برای همیشه تاریخ، چشم ها را مجذوب خود خواهد ساخت.

فاطمه علیهاالسلام بازگشت. [حضرت زهرا علیهاالسلام با دیدن حضرت علی علیه السلام ]فرمود: «یا اباالحسن! هنگامی که خدای تعالی نور وجود مرا آفرید، این نور پیوسته خدا را تسبیح و ستایش می کرد. سپس پروردگار آن را به درختی از درختان بهشتی امانت داد و این نور، همواره پرتوافکن و روشنایی بخش بود تا اینکه پدرم به بهشت وارد گردید و از جانب خدا به او الهام شد از میوه آن درخت برگیرد و من با این نور متولد شدم و از همان نورم و از آنچه در گذشته اتفاق افتاده است یا در آینده واقع خواهد شد و از آنچه هرگز اتفاق نخواهد افتاد، باخبرم».(1)

بر اساس این روایت، نور چهارده معصوم علیهم السلام، نوری واحد است و دانش الهی آنها نیز از همین نور سرچشمه می گیرد؛ نوری که نزد خدای تعالی مکنون است و جز او کسی از کیفیت آن آگاه نیست و دانش نخستین و آخرین در آن نور منعکس است.(2)

بر اساس آنچه گفته شد، فاطمه زهرا علیهاالسلام، گنجینه علوم نخستین و آخرین است که وجود مصحف، خطابه ها و سخنان ارزشمند آن حضرت، مبیّن و روشن گر این دانش لَدُنی و الهی است. تحلیل های عمیق بانوی بزرگ اسلام در این خطبه ها، نشان دهنده بینش دقیق وی در مسائل پیچیده ای چون توحید، مبدأ، معاد، فلسفه احکام و مسائل مربوط به نبوت، خلافت و رهبری جامعه اسلامی است. خطبه ای مهم و ارزشمند از حضرت زهرا علیهاالسلام بر جای مانده است. آن حضرت در خطبه فدک درباره توحید،

ص: 43

مبدأ، معاد، فلسفه احکام، حوادث دوران بعثت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، برکات وجود آن حضرت و انحراف مردم در مسئله امامت سخن گفت. سخنان حضرت فاطمه علیهاالسلام در خطبه دومش که برای زنان انصار و مهاجر ایراد کرد، بر محور خلافت و امامت است.

با آنکه بزرگ بانوی اسلام پس از وفات پدر بزرگوارش سختی های فراوانی دید، ولی در خطبه های شیوای خویش نه دادخواهی کرد و نه لب به شکایت گشود. مقام ایمان، رضا و تسلیم آن حضرت ایجاب می کرد همه سختی ها، دردها و غم های جان سوز خود را فراموش کند و از رضای خدا، از پیامبر و ولیّ او و از آینده اسلام سخن گوید.

فاطمه زهرا علیهاالسلام آن گاه که اسلام را در خطر دید، برای بیدار کردن افکار خفته مردم، نخست به مبارزه کلامی پرداخت و در کمال شجاعت و فصاحت خطبه های آتشین و تکان دهنده ای ایراد کرد. سپس در مرحله دوم به مبارزه از راه گریه و شکوه پرداخت تا این پرسش را در ذهن مردم ایجاد کند که چرا فاطمه علیهاالسلام این گونه می نالد و چه چیزی وی را این گونه آزرده است؟

معروف بود. با توجه به احادیث شیعه و اخبار عامه، دلیل شهرت و محبوبیت حضرت خدیجه علیهاالسلام در میان اعراب، فقط فراوانی مال و ثروت نبود، بلکه وی به بهره مندی از دانش های گوناگون و آشنایی با کتاب ها و روایت ها معروف و در عقل و دوراندیشی، زبانزد بود. ازاین رو، آن حضرت را «طاهره مبارکه» یا «سیده زنان» نیز می نامیدند. این زن والامقام، پیش از ازدواج با پیامبر گرامی اسلام نیز تکیه گاهی برای محرومان و پناه گاهی برای بی پناهان و یتیمان بود. حضرت خدیجه علیهاالسلام همواره نیاز تهی دستان را برآورده و گرسنگان را سیر می کرد. وی در اخلاق، نسب و ثروت، در میان زنان عرب یگانه بود. هرگاه پدری نمی توانست لقمه نانی برای رفع گرسنگی خانواده اش به دست آورد یا زنی پس از مرگ شوهر، بی پناه و درمانده می شد و در یک کلام، هر رنج دیده ای، راه خانه خدیجه را در پیش می گرفت و از بخشندگی و سخاوت وی بهره مند می شد. خدیجه علیهاالسلام با مرهم مهر و محبت زخم های جسم و جان رنج دیدگان را درمان می کرد. درِ خانه حضرت خدیجه علیهاالسلام به روی تمام فقیران و ستم دیدگان باز بود و وی همواره برای رفع مشکلات مردم و برآوردن نیازهایشان می کوشید.

خدیجه علیهاالسلام با ازدواج با محمدامین صلی الله علیه و آله به همه خواستگاران ثروتمند و سرشناسش پاسخ رد داد و همسری حبیب خدا را پذیرفت که از مال دنیا هیچ نداشت.

این زن والامقام از همه ویژگی های والای انسانی برخوردار بود، به گونه ای که شخصیتی چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به شایستگی در کنار وی به آرامش دست یافت و تا زمانی که وی زنده بود، همسر دیگری اختیار نکرد.

ص: 45

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در توصیف ایشان می فرماید:

او روزی به من ایمان آورد که دیگران مرا تکذیب کردند و روزی ثروت خود را به پای من ریخت که دیگران ثروتشان را از من دریغ کردند.(1)

وی با همه امکانات مادی و معنوی خویش از پیامبرخدا حمایت می کرد و آرام بخش همسرش در برابر ستم کاری و دشمنی کفار بود. هرگاه مشرکان به قصد جان رسول خدا صلی الله علیه و آله خانه ایشان را سنگ باران می کردند، خدیجه و امیرمؤمنان علی علیه السلام، خود را سپر آن حضرت می ساختند.

یکی از فصل های درخشان زندگی پربار خدیجه کبرا علیهاالسلام، سال هایی است که ایشان به همراه پیامبر و دیگر مسلمانان در محاصره اقتصادی شعب ابی طالب به سر می برد. وی در این سال ها نقش بسیار ارزنده ای بر عهده گرفت و تمام دارایی خود را صرف شعب نشینان کرد.(2)

زندگی زنی وارسته چون حضرت خدیجه علیهاالسلام مبیّن این نکته مهم است که قدرت اقتصادی اگر با تعهداخلاقی و حق جویی همراه باشد، به سعادت مردم جامعه و حتی تاریخ نیز می انجامد و در غیر این صورت، عامل سقوط و تباهی خواهد شد. اعتبار و شخصیت والای خدیجه علیهاالسلام، حتی مردم بریده از اخلاق والای انسانی عصر جاهلیت را به فروتنی در برابر وی واداشت. مطالعه زندگی سراسر درس و زیبای حضرت خدیجه علیهاالسلام، زن

ص: 46

امروزی را به کسب اعتبار و شخصیت معنوی در سایه عفت، کرامت، طهارت، سخاوت و دست گیری از محرومان رهبری می کند تا مادیات را فدای معنویات کنند. خدیجه ثروتمند، به منظور تقویت و گسترش اسلام همه مال و ثروت خویش را بخشید، به گونه ای که هنگام وفات حتی کفنی نداشت و این امر نشان دهنده دل نبستن به مادیات است. آن بانوی بزرگوار، همه دارایی اش را صرف رشد معنوی خویش و جامعه کرد و بر نظریه زیادخواهی و مال پرستی خط بطلان کشید.(1)

خانواده و فداکاری، محبت، عشق، آداب و رسوم و آموزه های فرهنگی و دینی، عمل به وظایف و مسئولیت پذیری را در جامعه می آموزد. خانواده می تواند عامل رشد و پیشرفت کودک در زمینه جسمی، روانی، عاطفی، ذهنی و مانند آن باشد یا عامل نابودی و انحراف وی.(1)

زن در نهاد خانواده نقش ممتازی دارد و موفقیت یک خانواده در گروی ایفای درست این نقش ها است که در ادامه به بررسی آن می پردازیم.

است.

وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً.... (روم: 21)

و از نشانه های او این است که از خودتان همسرانی برای شما آفرید تا با آنها آرام گیرید و میانتان مهر و رحمت نهاد. آری، در این نعمت، برای مردمی که [می اندیشند]، نشانه هایی است.

نظام خانواده بر اساس مهر و عطوفت زنان بنا شده است. هدف از آفرینش زن به عنوان همسر، فراتر از تأمین امیال غریزی است که خداوند آن را مایه آرامش مرد قرار داده و او را در این امر روانی اصل دانسته و مرد را مجذوب مهر زن کرده است. پروردگار متعالی در سوره اعراف می فرماید:

هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها. (اعراف:189)

و او کسی است که شما را از نفس واحد آفرید و از بین خودتان، همسری برای شما قرار داد تا آرامش بخش شما باشد.

خداوند در این آیه به صراحت تأکید می کند مرد بدون آفرینش زن به آرامش و آسایش نمی رسد و به انیس و همراهی نیازمند است. منشأ گرایش و جذب مرد به زن و آرامش یافتن مرد در سایه زن، مودّت و رحمتی است که خداوند میان آنها قرار داده است. این مودّت و رحمت الهی، غیر از نیاز و میل غریزی است و در حقیقت، اصل و دلیل گرایش مرد به زن همان محبت و عشق الهی میان آنهاست.

در تاریخ، زنانی را می بینیم که با ایفای نقش همسری و مادری خود، به شایستگی توانستند تحولی در جامعه و در میان مردان ایجاد کنند.

ص: 49

امام خمینی رحمه الله درباره نقش مهم زنان فرمود:

مردها در دامن شما بزرگ شدند. شما تربیت کننده مردها هستید. قدر خودتان را بدانید. اسلام قدر شما را می داند.(1)

زن در نقش همسری، فردی بامحبت، باگذشت و دوست دار شوهر است که نیکی به وی را وظیفه خود می داند، همان گونه که شوهر وظیفه محبت و رسیدگی به زن را دارد. وظیفه زن، خوش رفتاری و دل جویی از شوهر است و وی باید از همه توان و فرصت های خود برای تحقق این هدف بهره برد. زن خوب، دوستی فداکار است که زندگی را بر اساس علاقه، تفاهم، همکاری و هم زیستی مسالمت آمیز بنا می کند و خود را در برابر وظایفش مسئول می داند. بانوی مسلمان در عین اینکه شریک شوهر است، برای او یار و دوستی مهربان و با عاطفه است؛ دوستی که در مشکلات و دشواری های زندگی او را تنها نمی گذارد و هنگام تشویش و دل نگرانی وی را آرامش و تسکین می بخشد، عیب و اشتباه او را نادیده می گیرد و از کج خلقی های همسر و ناملایمات زندگی، با صبر و آرامش می گذرد. شوهر به چنین عاطفه و مهری نیازمند است و مهربانی و توجه زن به وی، سختی های زندگی و رویارویی با افراد جامعه را برایش تحمل پذیر می سازد. زن با مهرورزی، صبر و گذشت می تواند شوهر را جذب خویش و به خود و فرزندان علاقه مند سازد و آرامش جسمی و روحی وی را تأمین کند.(2)

ص: 50

زن، برای همسر خود، معشوقه ای دوست داشتنی و دل پسند است که می کوشد با مهر و محبت عاشقانه و خالصانه خود، پاک دامنی و پای بندی به خانواده را در مرد تقویت کند و وی را به خانواده علاقه مند سازد. زن باید در خانه، امین مال، آبرو و شرف شوهر باشد و با کرامت نفس، چشم پوشی و گذشت، عیب ها و ضعف های شوهر را نادیده انگارد و از بازگو کردن آن نزد اطرافیان خودداری کند. همچنین زن می تواند با رفتار مناسب و شایسته با همسرش، به طور عملی، به دخترش درس زندگی بیاموزد. نتیجه رعایت اصول ارزشی و اخلاقی در خانه، رسیدن به آسایش و آرامش خاطر و نیز زندگی شاد و بهره مندی از وجود فرزندانی سالم و صالح است.

در روایت آمده است مردی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و گفت: من همسری دارم که هرگاه به خانه می روم، به استقبال من می آید و آن گاه که بیرون می روم، بدرقه ام می کند و هنگامی که مرا اندوهگین می بیند، به من می گوید: چه چیز موجب ناراحتی تو شده است؟ اگر برای مال دنیا و خرج خانه ناراحت هستی، تأمین آن به عهده خداوند است و اگر اندوهت برای آخرت است، خداوند آن را افزون کند. پیامبر پس از شنیدن سخنان وی فرمود:

همانا برای خداوند کارگزارانی است و این زن از کارگزاران اوست و نصف پاداش شهید را دارد.(1)

حضرت علی علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «جِهادُ الْمرأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ؛ جهاد

ص: 51

زن، خوب شوهرداری کردن است».(1)

نقل است روزی اسماء، دختر یزید که از انصار بود، خدمت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله رسید و عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت! من نماینده زنانم و از سوی آنان نزد شما آمده ام. جانم به فدایت ای رسول خدا صلی الله علیه و آله بدان که هیچ زنی در شرق و غرب نیست که سخنان من با شما را بشنود، مگر اینکه هم عقیده من است. خداوند تو را به حق، برای هدایت مردان و زنان آفرید و ما به تو و پروردگارت که فرستاده توست، ایمان آوردیم. ما زنان، محصور و محدود و نشسته در خانه و مسئول برآوردن نیازها و خواسته های شماییم و بار فرزندانتان را بر دوش می کشیم. شما جماعت مردان با حضور در نماز جمعه و جماعت، رفتن به عیادت بیمار و شرکت در تشییع جنازه و انجام فریضه حج و از همه مهم تر و برتر، جهاد در راه خدا بر ما برتری داده شده اید. آن گاه که شما مردان برای انجام حج یا عمره یا به قصد حفظ مرزها می روید، ما زنان از اموالتان نگه داری می کنیم، برایتان لباس می بافیم و فرزندانتان را تربیت می کنیم. پس ای رسول خدا! چه سهمی از پاداش مشارکت با شما داریم؟

پیامبر خدا پس از شنیدن سخنان اسماء رو به اصحابش کرد و فرمود: «آیا تاکنون هیچ سخنی بهتر از پرسش این زن درباره امر دینش شنیده اید؟» اصحاب عرض کردند: یا رسول اللّه ! ما گمان نمی کردیم زنی بتواند به این شیوایی سخن گوید و پرسشی به این مهمی را مطرح کند. سپس حضرت

ص: 52

رو به آن زن کرد و فرمود: «ای زن! برگرد و به دیگر زنان نیز خبر ده خوش رفتاری شما زنان با شوهرانتان و جلب رضایت و به دست آوردن موافقت آنان، با همه فضیلت ها و اعمال مردان برابری می کند.» اسماء پس از شنیدن این سخن پیامبر نزد زنان باز گشت، در حالی که از شادی، تحلیل و تکبیر می گفت.(1)

از این روایت ها درمی یابیم اسلام ارزش بسیاری برای فعالیت زنان در محیط خانواده قائل است؛ زیرا اصلاح و فساد هر کشور، به صلاح و فساد خانواده بستگی دارد. اگر کانون گرم خانواده محیطی آرام، سرشار از محبت و دور از تشویش و دلهره باشد، زمینه رشد و تربیت کودکان و آینده سازان جامعه فراهم می آید. همچنین مشکلاتی مانند طلاق، ناراحتی ها و پریشانی های روحی و روانی و بی سرپرستی فرزندان، کمتر رخ می دهد.

است که مرد این وظایف را ندارد. حداقل دوران بارداری شش ماه و حداکثر آن نه ماه است. دو سال نیز دوران شیرخوارگی طول می کشد که در این دو سال و شش ماه، کودک به طور مستقیم از مادر تغذیه می کند. در حقیقت، مادر مسئول حفظ جان و سلامت خود و فرزندش است و ویژگی ها، اندیشه ها و خلق وخوی وی در کودک اثر می گذارد. ازاین رو، مادر باید برای اصلاح رفتار و تعالی بخشیدن به روح و اندیشه خود بکوشد.(1) بنابراین، مسئولیت زن به ویژه در سال های اول تولد کودک، به مراتب بیشتر از مرد است.

خداوند در قرآن کریم با صراحت به زحمات مادر اشاره می کند و می فرماید:

وَ وَصَّیْنَا اْلإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْسانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهًا وَ وَضَعَتْهُ کُرْهًا وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرًا. (احقاف: 15)

و انسان را [نسبت به] پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتن او سی ماه است.

در این آیه به زحمت های مادر از همان بدو شکل گیری جنین و سپس دوران بارداری، زایمان و دوران شیرخوارگی اشاره شده است. بر همین اساس، به اهمیت نقش مادر پی می بریم. امام خمینی رحمه الله در این باره می فرماید:

یک حقیقت است و اینکه با این تعبیر لطیف آمده است برای بزرگی و

ص: 54

عظمت آن (مادر) است و یک هشدار به فرزندان می باشد که سعادت و جنت را در زیر قدم آنان و خاک پای مبارک آنان جست وجو کنید و حرمت آنان را نزدیک حرمت حق تعالی نگه دارید و رضا و خشنودی پروردگار سبحان را در رضا و خشنودی مادران جست وجو کنید.(1)

ایشان در بیانی دیگر درباره اهمیت نقش مادری می فرماید:

شما از اول که این بچه ها در دامان شما بزرگ می شوند، مسئول افعال و اعمال آنها هم شما هستید. همان طوری که اگر یک بچه خوب تربیت کنید، ممکن است که سعادت یک ملت را همان یک بچه تأمین کند. اگر یک بچه بد هم - خدای نخواسته - در دامن شما بزرگ بشود، ممکن است که یک فساد در جامعه پیدا بشود. گمان نکنید که یک بچه است. یک بچه گاهی وقت ها در جامعه وقتی که وارد شد، در رأس جامعه واقع می شود و محتمل است که جامعه را به فساد بکشد.(2)

بنابراین، نقش مادری زن، نقشی مهم و سازنده روح و جسم کودک و در نتیجه، سازنده جامعه است و نباید این نقش در برابر دیگر نقش های اجتماعی زن کم رنگ شود و اهمیت خود را از دست بدهد.

مادری است. او سازنده نسل هاست و با رفتار و افکار خود انسان می پروراند. مادر، کودک را از ناپاکی ها و ویژگی های اخلاقی ناپسندی همچون حسد، حرص، غرور و مانند آن دور می سازد و در وجود او مهر، صفا، خیرخواهی و خیراندیشی برای دیگران را پدید می آورد.(1)

یکی از مراکزی که در جهان غرب شکل گرفت و در نقاط دیگر جهان از جمله ایران نیز رواج یافت و آسیب های بزرگ و جبران ناپذیری به شخصیت کودکان و در نتیجه به جامعه وارد ساخت و می سازد، مهد کودک است. این مراکز هر چند بسیار پیشرفته از امکانات بسیار برخوردارند، ولی هرگز پاسخ گوی عواطف و احساسات کودک نیست. زنی که فرزندش را ترک می کند و او را به مهد کودک می سپارد، وظیفه و نقش مادری خود را به درستی انجام نمی دهد. این مسئله نه تنها محبت و احساس ناب مادری را در وجود مادران کم رنگ می کند، بلکه سبب ایجاد کمبودها، عقده های روانی و ناهنجاری های اخلاقی و رفتاری در کودکان می شود.

محبت مادر به فرزند بسیار اثرگذار است. هیچ کس و هیچ نهادی نمی تواند جای مادر را برای کودک بگیرد و وی را از محبت مادرانه برخوردار سازد. گاه علت گریه بچه، گرسنگی یا بیماری و احساس درد نیست، بلکه وی به محبت و نوازش نیاز دارد و گرسنه مهر و محبت مادرانه است. نوازش مادر، یکی از غذاهای روانی کودک است و باید مادر به اندازه لازم او را از این غذای روحانی بهره مند سازد. وقتی مادر کودکش را در

ص: 56

آغوش می گیرد، آرام می شود؛ زیرا صدای قلب مادر از هر آهنگی برای کودک دل نشین تر است.

وقتی کودک سرش را بر سینه مادر می گذارد و صدای قلب او را می شنود، آرام می شود. از این رو، در شیرخوارگاه ها صدای قلب مادر را روی نوار ضبط کرده اند و وقتی کودک می گرید، نوار را نزدیک گوشش روشن و از این راه وی را آرام می کنند.(1)

خود را مادر بخواند مگر آن گاه که با بهره مندی از توانایی های خویش، کودک را رهبری و تربیت کند. زندگی و سعادت کودک و جامعه به مادر وابسته است. وی موظف است افرادی شرافت مند و مفید برای جامعه بپروراند.(1) ازاین رو، برای تحقق این امر باید آمادگی پیدا کند. وی باید خود متعهد باشد و درس تعهد نیز به فرزندش بیاموزد. یک زن در نقش مادر، وظایف پرورش و تربیت فرزند را بر دیگر وظایف مقدّم می دارد و بیش از هر چیز به سازندگی کودک اهمیت می دهد و بی شک، برای سازندگی به تعادل روحی، صبر و آرامش نیازمند است. مشکلات امروز جامعه ما از آنجا سرچشمه می گیرد که زنان کمتر به مسئولیت پذیری در زمینه تربیت فرزندان علاقه مندند و به مادر شدن و نگه داری کودک تمایلی ندارند. آن که به فکر آراستن خود و زینت و تجمل و زرق و برق زندگی است و پرورش فرزندش را به دیگران می سپارد، مادر نیست. کسی به حقیقت مادر است که همه کوشش خود را صرف تربیت شایسته کودکان خویش کند و به این کار ببالد. فرزند بیش از هر چیز به حمایت و عطوفت نیاز دارد، نه به ثروت و امکانات و وسایل رفاهی. چه ارزشی دارد که کودک، در آغوش پرستار یا خدمت کار خانه یا مربی مهدکودک، ناراحت و افسرده باشد و درست و شایسته تربیت نشود، ولی مادر وی به مدارج بالای علمی و به مراتب والای اجتماعی برسد.

کودکان و نوجوانان بزه کار در پرورشگاه ها و کانون های اصلاح و تربیت

ص: 58

یا زندان ها، معرّف وجود مادرانی نالایق، بی هدف و تبه کارند. وجود این گونه افراد که شمار آنها کم نیست، نشان دهنده اهمیت مقام مادر و نقش مهم و والای تربیتی است. پس بایسته است مقام شامخ مادران را گرامی داریم و بر زحمت های آنان ارج نهیم که آنان سرچشمه کرامت، محبت و پدیدآورنده هرگونه خیر و سعادت مندی هستند.(1)

افرادی که در دوران کودکی و نوجوانی از محبت مادری محروم مانده اند، بعدها نه محبت اشخاص دیگر را باور دارند و نه خود آن گونه که باید و شاید به کسی ابراز محبت می کنند. مادر می تواند عطوفت و مهربانی را در قلب کودک خود نهادینه کند و نهال ایمان، تقوا و تعهد را در مزرعه وجود فرزندان بکارد، به گونه ای که وی تا آخر عمر از میوه های شیرین این تربیت ارزنده بهره مند شود. پروین اعتصامی درباره نقش مهم مادر این گونه می سراید:

در آن سرای که زن نیست، انس و شفقت نیست

در آن وجود که دل مرد، مرده است روان

به هیچ مبحث و دیباچه ای قضا ننوشت

برای مرد، کمال و برای زن، نقصان

زن از نخست بود رکن خانه هستی

که ساخت خانه بی پای بست و بی بنیان؟

زن ار به راه قناعت نمی گداخت چو شمع

ص: 59

نمی شناخت کس این راه تیره را پایان

اگر فلاطن و سقراط بوده اند بزرگ

بزرگ بوده پرستار خُردی ایشان

به گاهواره مادر به کودکی بس خفت

سپس به مکتب حکمت، حکیم شد لقمان

چه پهلوان و چه سالک، چه زاهد و چه فقیه

شدند یکسره شاگرد این دبیرستان

حدیث مهر کجا خواند طفل بی مادر

نظام امن کجا یافت مُلک بی سلطان

همیشه دختر امروز، مادر فرداست

ز مادر است میسر بزرگی پسران

اگر رفوی زنان نکو نبود، نداشت

به جز گسیختگی، جامه نکو مردان

زن نکوی نه بانوی خانه تنها بود

طبیب بود و پرستار و شحنه و دربان

به روزگار سلامت، رفیق و یار شفیق

به روز سانحه، تیمارخوار و پشتیبان

برای گردن و دست زن نکو «پروین»

ص: 60

سزاست گوهر دانش، نه گوهر الوان

به گواه روشن تاریخ، مردان و زنان بزرگ و موفق همواره در آغوش مادران باایمان، پرهیزکار، فداکار و متعهد رشد کرده اند. این مادران شایسته و متعهد، هنگام بارداری به تغذیه و رفتار و اعمال خود توجه بسیاری می کردند و این دوران را با وضو، عبادت، تهجد و یاد خدا می گذراندند تا نور توحید وجود نوزاد را روشن سازد. سپس در دوران کودکی، وی را با ایمان، پاکی، پرهیزکاری و آموزه های اخلاقی تربیت می کردند.(1)

صراحت بیان نشده است. ازاین رو، جایگاه مهم و سرنوشت ساز آن فراموش یا بی اهمیت شمرده شده است. بانوان می توانند با کوشش و برنامه ریزی، هویت اصیل و اهمیت خانه داری را به همگان بازشناسانند و آن را به عنوان مهم ترین رسالت زن معرفی کنند. خانه داری، حضور در اجتماع را نفی نمی کند، بلکه این دو مقوله مکمل یکدیگرند. خانه داری، بستری برای فرهنگ سازی و اصلاح اجتماع و رشد انسان هاست. آن گاه که مردان دچار بحران های اقتصادی می شوند یا شغل خود را از دست می دهند، نقش زنان در مدیریت خانه و تدبیر آنان در اداره زندگی و مدیریت مصرف به خوبی آشکار می شود. زنان در خانواده، هم زمان سه کار را مدیریت می کنند. آنان در کنار کار در خانه با کارهایی چون خیاطی، قالی بافی و گل دوزی به اقتصاد خانواده یاری می رسانند. همچنین آرامش روح و روان اعضای خانواده به ویژه سرپرست خانواده را تأمین می کنند. آنان با اعمال این مدیریت، به ایجاد فضای سالم و سازنده در خانه و تأمین معاش خانواده یاری می رسانند و بحران های اقتصادی را با درایت و کاردانی پشت سر می گذارند. بنابراین، نباید خانه داری را کوچک شمرد؛ زیرا کوچک شمردن آن، ستمی بزرگ به زنان و نوعی پای مال کردن حقوق و نادیده انگاشتن فعالیت ها و کوشش های ارزنده آنان است.

رشد خود بکوشند. همچنین در برابر جامعه احساس مسئولیت داشته باشند و آنچه را به مصلحت خود و خانواده و جامعه است، بپذیرند. بی تردید، اسلام، مانعی بر سر راه فعالیت های اجتماعی زنان ایجاد نکرده است، بلکه در آموزه های الهی، سازوکار و ابزار ضروری این حضور پیش بینی شده است و همه احکام صادر شده مانند حجاب، منع از نگاه به نامحرم، کیفیت سخن گفتن و تأکید بر وجود شاخصه هایی چون حیا و عفت، همه از لازمه های این حضور است.(1)

پیام آور بزرگ دین، حضرت محمد صلی الله علیه و آله، خود، زمینه ساز حضور فعال زنان در اجتماع است. حضور زنان در بیعت با رسول خدا صلی الله علیه و آله امری سیاسی - اجتماعی بود یا مهاجرت زنان به همراه مردان که نوعی اعلام مخالفت آشکار با حاکمان ستمگر زمان است، از جمله فعالیت های اجتماعی و سیاسی زنان در عصر پیامبر خدا به شمار می آمد. گفتنی است نخستین بیعتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله با مسلمانان بستند، به «بیعة النساء» معروف شد؛ زیرا زنان در آن حضور فعال داشتند. همچنین در زمان پیامبر اسلام، زنان اجازه داشتند نمایندگان خود را به محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله بفرستند و پرسش ها و خواسته های خود را بیان کنند و همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله در نمازهای جمعه و جماعات و نمازهای عید فطر و قربان شرکت کنند.»(2) همچنین نقل است زنی به نمایندگی از طرف زنان مدینه خدمت پیامبر اکرم

ص: 63

صلی الله علیه و آله آمد و از حضرت خواست کلاس درسی برای بانوان برپا کند. حضرت فرمود: «زمان و مکان تجمع خود را اعلام کنید.» از آن پس، پیامبر زمانی را به آموزش بانوان اختصاص داد و در محافل علمی آنان حضور یافت.

حضور فعال زنان در جامعه نوظهور اسلامی و حضور همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله در جایگاه استادی و نقل حدیث از جمله 378 روایت از ام سلمه، 81 روایت از اسماء بنت یزید، 77 روایت از میمونه، همسر پیامبر خدا، 60 روایت از حفظه و 58 روایت از ام حبیبه همه نشان دهنده حضور فعال بانوان در عرصه های علمی است.(1)

در صدر اسلام، زنان حتی در جنگ ها و در پشت میدان جنگ نقش گسترده ای داشتند. زنان هنگام جنگ در رسانیدن آب و غذا به لشکریان، تهیه و توزیع دارو، نگه داری از مهمات جنگی و توزیع آن میان سپاه و نیز حفاظت از وسایل رزمندگان و تعمیر لوازم و ابزار جنگ، حضوری فعال داشتند. با اینکه شرکت در جنگ جزو وظایف زنان نبود، ولی در شرایط موجود، آنان برای انجام وظیفه نظامی به جبهه می رفتند. از جمله زنانی که در میدان جنگ حاضر شدند، می توان به ام ایان، دختر عتبه؛ ام کلیم، دختر حارث بن هشام مخزوحی که هفت نفر از دشمنان اسلام را در جنگ یرموک به هلاکت رسانید و ام وهب، نخستین زن شهید در حادثه عاشورا اشاره کرد

ص: 64

که در کنار همسرش به شهادت رسید.(1)

عالی ترین و مؤثرترین نوع حضور در اجتماع را در زندگی کوتاه، ولی پربار دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله، حضرت فاطمه علیهاالسلام می بینیم. ایشان هرگاه موقعیت اجتماعی اقتضا می کرد، فعالانه وارد عرصه می شد. همچنین برنامه های علمی و آموزشی ایشان برای بانوان، شرکت در برخی نبردها از جمله احد به عنوان امدادگر و ایراد سخنرانی در مسجد و دفاع از امیرمؤمنان علی علیه السلام، رفتن به خانه مهاجر و انصار برای یادآوری سفارش های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره حضرت علی علیه السلام به آنان و رسالت های فراموش شده ایشان، قرار دادن خانه خود به عنوان پایگاه تجمع مبارزان و مجاهدان بنی هاشم و تأمین نیاز اقتصادی آنان از درآمد فدک، از جمله فعالیت های اجتماعی و سیاسی آن حضرت بود. مصداق دیگر این حضور، در زندگی دختر گرامی حضرت زهرا علیهاالسلام، حضرت زینب علیهاالسلام جلوه گر است که ابن ابی الحدید، دانشمند معروف اهل سنّت نمونه ای از این حضور فعالانه را این گونه بیان می کند:

محفل درس حضرت زینب علیهاالسلام زمانی رونق گرفت که همراه پدرش به کوفه آمد. زنان کوفه وقتی متوجه علوم و کمالات حضرت شدند، نمایندگانی به حضور امام علی علیه السلام فرستادند و اجازه استفاده از محضر دخترش را خواستند. حضرت نیز اجازه فرمود. کلاس شروع شد و تحول

ص: 65

علمی عجیبی در میان زنان کوفه به وجود آمد.(1)

آنچه در زمینه حضور در فعالیت اجتماعی اهمیت دارد، چگونگی حضور آنان در جامعه است که اسلام با بیان راه کارهای مؤثر و مفید، زمینه حضور فعال و مؤثرشان را فراهم کرده است تا زنان با در نظر گرفتن یک سری معیارها و شاخص ها که در رأس آنها مسئله حجاب و عفاف است، در فعالیت های اجتماعی حضور یابند.

یکی از نشانه های عفاف، پوشش است و عفاف بدون پوشش معنا ندارد، به گونه ای که گویا اساسی ترین فلسفه معنوی پوشش در میان اقوام و ملل، حفظ همین ویژگی، یعنی حیا و عفت است. برخی می پندارند می توان میان عفاف و حجاب تفکیک قائل شد، درحالی که این پندار، تفکری شیطانی است؛ زیرا فاصله انداختن میان ارزش ها با نمودهای عینی آن، به معنای از بین بردن ارزش ها به شکل زیرکانه است. اگر قرار باشد حجاب را از عفت جدا ساخت و روی مسئله عفاف، بدون حجاب تأکید کرد، این به معنای گرفتن عفت از زنان است. به هر حال، یکی از اصول رفتاری مورد تأکید در نظام تربیت اجتماعی زنان، ایجاد ملکه عفت است؛ زیرا اگر عفت در زنان به صورت ملکه درآید، مانند دژی بسیار محکم و نفوذناپذیر، او را در برابر آسیب های اجتماعی حفظ خواهد کرد. در صورت رعایت این ارزش است که اسلام به زنان اجازه شرکت در فعالیت های اجتماعی می دهد؛ چرا که اگر زنان بدون رعایت این اصل رفتاری وارد عرصه فعالیت های اجتماعی شوند،

ص: 66

افزون بر اینکه هیچ نقش سازنده ای نخواهند داشت، به عنوان عاملی مخرب و بازدارنده عمل می کنند و در نتیجه، عامل سقوط جامعه و کاهش سطح کارآیی، پویایی و تولید آن می شوند.(1) این آیه که خداوند می فرماید: «أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ؛ اگر زنان عفت پیشه کنند، برای خودشان بهتر است.» (نور: 60) نشان می دهد حجاب، نخست به خود زنان بازمی گردد. بی شک، وجود و تقویت این ویژگی، آثار ارزشمندی در تربیت نسلی شایسته خواهد داشت.

ص: 67

ایشان در کلامی دیگر می فرماید:

اسلام، زن را مثل مرد در همه شئون همان طور که مرد در همه شئون دخالت دارد، دخالت می دهد.(1) در نظام اسلامی، زن همان حقوقی را دارد که مرد دارد. حق تحصیل، حق مالکیت، حق رأی دادن، حق رأی گرفتن. در تمام جهاتی که مرد حق دارد، زن هم حق دارد.(2)

در نظام اسلامی برخلاف نظریه های افراط گرایانه فمینیستی، زنان همانند مردان از همه حقوق سیاسی و اجتماعی بهره مندند. البته تفاوت هایی نیز در برخی مسائل میان زن و مرد وجود دارد که فلسفه آن، حفظ ارزش و کرامت زنان است و به معنای تبعیض نیست. از نظر امام خمینی رحمه الله، نقش اثرگذار و حرکت آفرین زنان در مبارزه های انقلابی و فعالیت های سیاسی بیشتر از مردان است. ایشان خطاب به بانوان می فرماید: «شما هم فرقی با سایرین ندارید، بلکه مقدمید بر مردها.»(3) در وصیت نامه الهی - سیاسی امام نیز می خوانیم:

ما مفتخریم که بانوان و زنان و پیر و جوان و خرد و کلان، در صحنه های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر و هم دوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند.(4)

ویژگی های اخلاقی و رفتاری آنان، یکی از راه های رسیدن به کمال انسانی و اخلاق اسلامی است. امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:

فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَّبَةَ بِقُومٍ اِلاّ أوْشَکَ أَنْ یَکونَ مِنْهُمْ.(1)

همانا کم پیش می آید کسی خود را همسان قومی سازد و در آستانه یگانگی با آن قوم درنیاید.

بانوان مسلمان، حضرت زهرا و زینب کبرا علیهماالسلام را الگوی خود قرار داده و در بسیاری از امور و جنبه های زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی از سیره آن بزرگواران پیروی کرده اند. امام خمینی، الگوگیری از بزرگان دین را بزرگ ترین عامل تکامل و تحول روحی بانوان می داند و می فرماید:

این تحول، یک تحولی است که بالاترین تحول است در جامعه. جامعه ما از بانوان؛ یعنی بعضی بانوان زمان محمدرضا و رضاخان، برگشتند به یک بانوانی که زینب گونه شدند و تابع فاطمه علیهاالسلام.

پیروی بانوان از سیره این بزرگواران در ایثار مال و فرزندان، در دوران دفاع مقدس بیش از دیگر جنبه ها نمایان بود، به گونه ای که امام در وصیت نامه الهی - سیاسی خویش، به وجود چنین شیرزنانی افتخار می کند و می فرماید:

ما مکرر دیدیم که زنان بزرگواری زینب گونه فریاد می زنند که فرزندان خود را از دست داده اند و در راه خدای تعالی و اسلام عزیز از همه چیز خود گذشته و مفتخرند به این امر و می دانند آنچه به دست آورده اند، بالاتر

ص: 70

از جنّات نعیم است، چه رسد به متاع ناچیز دنیا.(1)

فرهنگی و تربیتی مردان دانسته و آن را همسان نقش تربیتی قرآن کریم، بیان کرده است. قرآن کریم، انسان ساز است و زن ها نیز انسان ساز هستند. ایشان معتقد بود اگر زنان نقش مادری و تربیتی خود را به خوبی ایفا کنند، نسل آینده نظام، نسلی سالم، مؤمن و معتقد خواهد بود که می تواند جامعه دینی را از گزند آفت ها و تهاجم فرهنگی بیگانگان حفظ کند.(1) ایشان در این باره فرمود:

ممکن است که یک بچه ای که شما خوب تربیت بکنید، یک ملت را نجات دهد. توجه داشته باشید که بچه ها را خوب تحویل جامعه بدهید و آموزشتان با پرورش باشد.(2)

از دیدگاه امام، دامن مادران و بانوان، نخستین و مهم ترین محل تربیت فرزندان و آینده سازان فردای ایران اسلامی است. سعادت و خوش بختی یا فساد و شقاوت جامعه در گرو فعالیت های تربیتی و عاطفی مادران است. نمونه برجسته نقش تربیتی مادران را در جان فشانی جوانان در هشت سال دفاع مقدس می توان دید. این نقش، امام را به تحسین و سپاس گزاری از بانوان واداشت. مادران نمونه و پاک دامن، فرزندانی شجاع، مبارز و شهادت طلب تربیت کردند که هشت سال حماسه آفرینی و آزادگی را در کارنامه درخشان جمهوری اسلامی به ثبت رساندند. امام در وصف این مادران می فرماید:

آفرین بر مادران و پدران متعهدی که چنین فرزندان سلحشور و عاشقی را

ص: 72

در دامن پربرکت خود تربیت نمودند.(1)

از دیدگاه امام، کوشش ها و زحمت های تربیتی بانوان با کوشش و ایثارگری مجاهدان صحنه نبرد با دشمنان اسلام اهمیت و ارزشی همسان دارد.

رهبر کبیر انقلاب، برای خانواده و به ویژه نقش مادران جایگاهی رفیع، مهم و ارزشمند قائل بود و در این باره می فرمود:

نقش خانواده و به خصوص مادر در نونهالان و پدر در نوجوانان، بسیار حساس است و اگر فرزندان در دامن مادران و حمایت پدران متعهد به طور شایسته و با آموزش صحیح تربیت شده و به مدارس فرستاده شوند، کار معلمان نیز آسان تر خواهد شد. اساسا تربیت از دامان پاک مادر و جوار پدر شروع می شود و با تربیت اسلامی و صحیح آنان استقلال و آزادی و تعهد به مصالح کشور پایه ریزی می شود.(2)

ایشان در سخنی دیگر می فرماید:

امروز باید پدران و مادران مواظب رفتار فرزندان خویش باشند که در صورت مشاهده حرکات غیرعادی، آنان را نصیحت نمایند تا گول منافقین و منحرفین را نخورند که در این صورت، سعادت دنیوی و اخروی آنان تباه می شود. مادران و پدران باید توجه داشته باشند که سنین دانش آموزی و دانشگاهی سال های شور و هیجان فرزندانشان می باشد و با اندک شعاری جذب گروه ها و منحرفین می شوند.(3)

امام خمینی رحمه الله درباره نقش الگویی مادران نیز می فرماید:

ص: 73

دامن مادر، بزرگ ترین مدرسه ای است که بچه در آنجا تربیت می شود. آنچه بچه از مادر می شنود، غیر از آن چیزی است که از معلم می شنود. بچه از مادر بهتر می شنود تا از معلم، در دامن مادر بهتر تربیت می شود تا در جوار پدر تا در جوار معلم. یک وظیفه انسانی است، یک وظیفه الهی است و یک امر شریف است.(1)

امام خمینی رحمه الله بر اساس بینش ژرف انسان شناسانه و با شناخت عمیق از اسلام و هدف آن؛ یعنی تربیت انسان، در کنار اعتقاد به والایی شغل انسان سازی که کار پیامبران است، نخستین وظیفه زنان را مادری می دانست و دیگر وظایف را در درجه بعد قرار می داد. ایشان می فرماید:

این مادر که بچه در دامان او بزرگ می شود، بزرگ ترین مسئولیت را دارد و شریف ترین شغل را دارد. شغل بچه داری، شغل مادری که مع الاسف اجانب این شغل را پیش ما مبتذل کردند و مادرهای بچه ها را از بچه ها جدا کردند. [آنها ]این شغل را مبتذل کردند. اینها می خواهند انسان در این کشور نباشند. اگر انسان در این کشور باشد، دست آنها کوتاه می شود.(2)

دشمنان اسلام با سرگرم کردن زنان به مسائل فرعی و انواع سرگرمی های مبتذل، از جمله شرکت در پارتی ها و کلوپ های ورزشی و تهاجم ماهواره ای می کوشیدند احساس مسئولیت را در وجود آنان کم رنگ کنند یا از بین ببرند و آنان را از مهم ترین مسئولیتشان که تربیت انسان بود، بازدارند. در مقابل، حضرت امام با پی بردن به این هدف شوم، همواره برای ایجاد و تقویت حس مسئولیت در برابر تربیت فرزندان می کوشید. ایشان این گونه به زنان هشدار می دهد:

ص: 74

بانوان محترم! مسئولیم همه، مسئولیم همه. شما مسئول تربیت اولادها هستید. شما مسئولید که در دامن های خودتان اولادهای متقی بار بیاورید، تربیت کنید، به جامعه تحویل بدهید. همه مسئول هستیم که اولادها را تربیت کنیم، لکن در دامن شما بهتر تربیت می شوند. دامن مادر بهترین مکتب است برای اولاد. مسئولیت دارید نسبت به کشور خودتان و شما می توانید بچه هایی تربیت کنید که حفاظت از انبیا کنند، حفاظت از آمال انبیا کنند. شما، هم خود باید حافظ باشید و هم نگهبان درست کنید. نگهبان اولادها شما هستید. آنها را تربیت کنید. خانه های شما باید خانه تربیت اولاد باشد.(1)

امام خمینی رحمه الله بارها مقام شامخ زنان را ستوده و از آنان به بزرگی یاد کرده است. ایشان در یکی از سخنان خود می فرماید:

شما مسئول هستید. مسئولیت بزرگ است. یک انسان درست ممکن است یک عالم را تربیت کند. یک انسان غیرسالم و یک انسان فاسد عالَم را به فساد می کشد. صلاح و فساد از دامن های شما و از تربیت های شما و از مدارسی که شما آنجا اشتغال دارید، از آنجا شروع می شود. اینها می خواهند بچه ها را از دامن مادرشان جدا کرده و به پرورشگاه بفرستند. برای خانم ها یک مطلب بالاتر [است] و آن مطلب، تربیت اولاد است. شما گمان نکنید آنها که همیشه [اهمیت] مادر بودن و اولاد داشتن و تربیت اولاد [را] تکذیب می کنند و مطلب را خیلی سست می گیرند و مطلب را خیلی پایین می گیرند، اینها غرض صحیحی دارند. اینها می خواهند از این دامن که بچه خوب می خواهد در آن تربیت شود، بچه ها را دور کنند [و ]بچه ها را از همان اول به پرورشگاه بفرستند، [و] زیردست دیگران،

ص: 75

زیردست اجانب بچه ها را تربیت کنند. آنها می خواهند انسان درست نشود. دامن های شما دامن هایی است که انسان درست می کند. اینها می خواهند بچه های شما را نگذارند با شما باشند و نگذارند انسان درست بشود. بچه هایی که از دامن مادر جدا شده اند و در پرورشگاه ها رفتند، اینها چون پیش اجنبی هستند و محبت مادر ندیده اند، عقده پیدا می کنند. این عقده ها منشا همه مفاسد یا اکثر مفاسدی است که در بشر حاصل می شود. این جنگ هایی که پیدا می شود، از عقده هایی است که در قلوب این خون خوارها هست. این دزدی ها، این خیانت ها، اینها اکثرا از عقده هایی است که در انسان است. بچه های شما را اگر از شما جدا کردند، به واسطه نداشتن محبت مادر عقده پیدا می کنند [و] به فساد کشیده می شوند. مأمور بودند این دستگاه (رژیم شاه) به اینکه بچه های ما را به فساد بکشند [و] از آن اول نگذارند در یک دامن [پر] محبت بزرگ شوند، تربیت شوند تا عقده پیدا بشود، بعد هم زیردست معلم هایی که خودشان تعیین کردند و بعد هم در دانشگاهی که خودشان تأسیس کردند، از این پایین تا آن بالا فساد؛ «اِخْراج مِنَ النُّورِ إِلی الظُّلُمات.» نگذاشتند اینکه یک تربیت انسانی پیدا بشود.(1)

بنیان گذار انقلاب در ادامه می افزاید:

دامن مادر، بزرگ ترین مدرسه ای است که بچه در آنجا تربیت می شود. آنچه بچه از مادر می شنود، غیر از آن چیزی است که از معلم می شنود. بچه از مادر بهتر می شنود تا از معلم، در دامن مادر بهتر تربیت می شود تا در جوار پدر تا در جوار معلم. یک وظیفه انسانی است، یک وظیفه الهی است، یک امر شریف است، انسان درست کردن است. اینهایی که می خواهند انسان درست نشود، از انسان می ترسند. این رژیم از انسان می ترسد. در هر

ص: 76

رژیمی یک انسان اگر پیدا شود، متحول می کند کارها را. رضاشاه از مدرس می ترسید. مدرس مانع بود از اینکه یک کارهای زشتی را انجام بدهد و آخر مدرس را گرفت و کُشت. اینها از روحانی می ترسند؛ برای اینکه روحانی تربیت می کند انسان را و آنها نمی خواهند انسان پیدا بشود. از این جهت، این قدر تربیت اولاد را پیش مادر مبتذل کردند و این قدر تبلیغات کردند که حتی خود مادرها هم شاید باور کردند. آنهایی که تحت تأثیر اینها واقع شدند، آن بچه های عزیز را به پرورشگاه ها فرستادند و از دامن های خودشان جدا کردند و در آنجا تربیت شیطانی شدند.(1)

امام، فعالیت زنان را فقط به امور خانه داری و تربیت فرزند منحصر نمی دانست، بلکه معتقد بود اصلی ترین و مهم ترین فعالیت زنان، مسئولیت مادری است و در این باره می فرمود:

شغل اصلی زن، شغل همسری و مادری است، ولی بعضی خیال می کنند این اهانت به زن است و مهم ترین کاری که زن می تواند بکند، کار مادری است. البته در مواردی شاید کارهای اجتماعی زنان واجب عینی و یا کفایی نیز باشد، اما در همه حال باید خانم ها فعالیت اجتماعی شان را با حفظ جنبه خانه داری بکنند و الگویشان فاطمه زهرا علیهاالسلام باشد.(2)

حضرت امام رحمه الله در دعایی به مادران، می فرماید:

خداوند ان شاءاللّه شما بانوان را که مرکز پرورش بچه های کوچک هستید، تا آخر موفق کند به اینکه بچه ها را خوب آموزش و پرورش دهید. پرورش از دامن شما شروع می شود. دامن بانوان است که بچه های خوب را پرورش می دهد. ممکن است یک بچه ای را که شما خوب تربیت کنید، یک ملت را نجات دهد و توجه داشته باشید که بچه ها را خوب تحویل جامعه دهید و

ص: 77

آموزشتان با پرورش [همراه] باشد.(1)

رهبر بزرگ انقلاب، مسئولیت مادری را برای خانم ها برتری و شرافت می دانست و می فرمود: «شما خانم ها شرف مادری دارید که در این شرف از مردها جلو هستید».(2)

امام خمینی رحمه الله در سخنان ارزشمند خود، همواره دیدگاه خود را درباره انسان پرور بودن زن اعلام می کرد و می فرمود:

زنی که در حجره ای کوچک و خانه محقر، انسان هایی تربیت کند که نورشان از بسیط خاک تا آن سوی افلاک و از عالم مُلک تا آن سوی ملکوت اعلی می درخشد، صلوات و سلام خداوند متعالی بر این حجره کوچک که جلوه گاه نور عظمت الهی و پرورشگاه زبدگان اولاد آدم است.(3)

امام خمینی رحمه الله در سخنی دیگر می فرماید:

زن، نقش بزرگی در اجتماع دارد. زن، مظهر آمال بشر است. زن، پرورش ده زنان و مردان ارجمند است. از دامن زن مرد به معراج می رود. دامن زن محل تربیت بزرگ زنان و بزرگ مردان است.(4)

زن، انسان است، آن هم یک انسان بزرگ. زن مربی جامعه است. از دامن زن انسان ها پیدا می شوند. مرحله اول مرد و زن صحیح، از دامن زن است. زن، مربی انسان هاست. شقاوت و سعادت کشورها بسته به وجود زن است. زن با تربیت صحیح خودش انسان درست می کند و با تربیت صحیح

ص: 78

خویش کشور را آباد می کند. مبدأ همه سعادت ها از دامن زن بلند می شود. زن، مبدأ همه سعادت ها باید باشد.(1)

شما که اول این بچه ها در دامن شما بزرگ می شوند، مسئول افعال و اعمال آنها هم هستید. همان طوری که اگر یک بچه خوب تربیت کنید، ممکن است که سعادت یک ملت را همان یک بچه تأمین کند، اگر یک بچه بد هم خدای نخواسته در دامن شما بزرگ شود، ممکن است که یک فساد در جامعه پیدا شود. گمان نکنید که یک بچه است. یک بچه گاهی وقت ها در جامعه وقتی که وارد شد و رأس جامعه واقع می شود و متحمل است که جامعه را به فساد بکشد.(2)

اکنون که با دیدگاه های حضرت امام رحمه الله درباره اهمیت خانواده و شرافت و اهمیت نقش مادری آشنا شدیم، در ادامه به بیان سیره عملی ایشان در برخورد با خانواده می پردازیم. حکایت ها و روایت های بسیاری در این زمینه وجود دارد که به چند نمونه از آن اشاره می کنیم.(3)

همسر امام درباره رفتار ایشان می گوید:

حضرت امام به من خیلی احترام می گذاشتند و خیلی اهمیت می دادند. هیچ حرف بد یا زشتی به من نمی زدند. امام حتی در اوج عصبانیت هرگز بی احترامی و اسائه ادب نمی کردند [و] همیشه در اتاق، جای بهتر را به من تعارف می کردند.(4)

ایشان در سخنی دیگر می گوید:

ص: 79

[امام] احترام مرا نگه می داشتند و حتی حاضر نبودند که من در خانه کار کنم. همیشه می گفتند جارو نکن و اگر می خواستم لب حوض روسری بچه را بشورم، می آمدند و می گفتند: بلند شو، تو نباید بشوری. من پشت سر ایشان [وقتی نبودند،] اتاق را جارو می کردم.(1)

دختر امام نیز در این باره می گوید:

برخورد حضرت امام با همسرشان در عین صمیمیت و محبت، بسیار محترمانه بود. در تمام مسائل شخصی و خانواده، نظر خانم محترم بود و ایشان هیچ گونه دخالتی در امور داخلی خانه نداشتند.(2)

دختر بزرگ امام نیز می گوید:

اگر بگویم در طول شصت سال زندگی، زودتر از خانم دستشان توی سفره نرفت، دروغ نگفته ام. اگر بگویم کوچک ترین توقعی از ایشان نداشته اند، دروغ نگفته ام. حتی می توانم بگویم در طول شصت سال زندگی، هیچ وقت یک لیوان آب هم از خانم نخواستند.(3)

سید علی محتشمی در خاطرات خود می گوید:

در مورد صفا و صمیمیت و عطوفت و مهربانی امام نسبت به خانواده و همسر و دختران خودشان، شاید بتوانم ادعا کنم کسی را در آن حد ندیده باشم. امام هیچ گاه وقتی همسرشان در منزل بود، تنها غذا نمی خوردند؛ یعنی اگر سفره را پهن می کردند و غذا در سفره آماده بود و خانم از اتاق بیرون رفته بودند، امام دست به غذا نمی زدند تا خانم تشریف بیاورند و بنشینند و با یکدیگر غذا بخورند. وقتی که به پاریس رفتیم، همان روز اول و دوم بود که امام فرمودند: «تلفن نجف را بگیرید من با خانم صحبت

ص: 80

کنم».(1)

وی درباره رفتار عاطفی امام با همسرشان می افزاید:

در مدتی که حضرت امام خمینی رحمه الله در پاریس بودند، این مسئله چندین بار اتفاق افتاد که با همسرشان تلفنی صحبت کردند و به سبب همین نزدیکی در رابطه عاطفی که ایشان با خانواده شان داشتند، چندین بار از پاریس پیام دادند که هر چه زودتر گذرنامه برای خانم درست کنند تا ایشان هم به پاریس تشریف بیاورند و سرانجام نیز بعد از یکی دو هفته ایشان آمدند. وقتی خانواده امام وارد پاریس شدند، یک احساس طمأنینه و آرامشی را در امام مشاهده کردیم.(2)

علمی از زن های متعهد و بانوان اسلامی ارجمند به وجود آمده است.(1)

افزایش مراکز علمی، فرهنگی و آموزشی ویژه بانوان و نیز بالا رفتن درصد زنانی که در عرصه دانش، فرهنگ و نوآوری های علمی و پژوهشی پیشرفت های چشم گیری داشته اند، نمونه ای از کوشش ها و موفقیت های علمی و آموزشی بانوان جمهوری اسلامی است.(2)

فرهیخته همانند مردان، در کنفرانس های بین المللی با حفظ رعایت شئون اسلامی شرکت جستند. شرکت در «کنفرانس دهه زن» در کپنهاک یکی از این مجالس بود. امام خمینی رحمه الله، همواره اقدامات ارزشمند بانوان را در راه حفظ و تقویت انقلاب و ارزش های اسلامی ایران می ستود و آنان را به مراقبت در رفتار و اثرگذاری مثبت در این مجامع دعوت می کرد. ایشان در کلامی ارزشمند می فرماید:

این کاری که شما کردید، بسیار ارزنده است و ان شاءالله که بسیار شما موفق باشید. زنان مان حیثیت خودشان را حفظ کنند، تحت تأثیر آنهایی که در آنجا هستند و زن هایی که در آنجا هستند یا مردهایی که در آنجا هستند، تحت تأثیر اینها واقع نشوند.(1)

نظر نمودن به این قبیل فیلم ها و نمایش نامه ها، هیچ یک اشکال شرعی ندارد و بسیاری از آنها آموزنده است و پخش آنها نیز اشکالی ندارد، لکن دو نکته باید مراعات شود: اول آنکه کسانی که گریم می کنند، باید محرم باشند و اجنبی حرام است چنین کاری را انجام دهد. دوم آنکه بینندگان از روی شهوت نظر نکنند.(1)

عنصری فعال، شجاع، آگاه و کارآمد تبدیل شدند. امام خمینی رحمه الله، تحول شگرف ایمانی، اخلاقی و فرهنگی بانوان ایرانی را مایه عبرت زنان دیگر کشورهای اسلامی می داند و آنان را به پیروی از زنان جمهوری اسلامی برای اصلاح جامعه خود فرا می خواند و می فرماید:

امید است که زنان سایر کشورهای اسلامی از تحول معجزه آسایی که برای زنان ایران در اثر انقلاب بزرگ اسلامی حاصل شد، عبرت گرفته و بکوشند تا جامعه خود را اصلاح نمایند و کشورهای خود را به آزادی و استقلال برسانند.(1)

امام است. ایشان در توصیف اخلاص عملی و کوشش های شبانه روزی زنان به ویژه در دوران دفاع مقدس می فرماید:

من وقتی در تلویزیون می بینم این بانوان محترم را که اشتغال دارند به همراهی کردن و پشتیبانی کردن از لشکر و قوای مسلح، ارزشی برای آنها در دلم احساس می کنم که برای کسی دیگر نمی توانم این طور ارزش قائل شوم. آنها کارهایی که می کنند یک کارهایی است که دنبالش توقع اینکه یک مقامی داشته باشند و یک پستی را اشغال کنند یا یک چیزی را از مردم خواهش کنند، هیچ این مسائل نیست، بلکه سربازان گم نامی هستند که در جبهه ها باید گفت مشغول به جهاد هستند. باید قدر این نعمت ها را بدانیم و اقتدا کنیم به این زن ها و بانوان.(1)

فهم درست از مشکلات پیچیده سیاسی کشور و کارشکنی های دشمنان در راه اهداف نظام اسلامی، آشنایی کامل با وضعیت سیاسی داخلی، منطقه ای و بین المللی و بالا رفتن سطح دانش دینی، از مهم ترین ویژگی های جامعه زنان ایرانی است که همواره امام آن را تصدیق می کرد و می فرمود:

بحمداللّه، مشغول فعالیت دینی هستید و بینش سیاسی هم در بین شماها هست. در بین بانوان ایران، هم بینش دینی هست، هم بینش سیاسی.(1)

پیش تازی زنان در عرصه های سیاسی - اجتماعی، پیشینه تاریخی دارد. برای مثال، زنان در نهضت تنباکو و جنبش مشروطیت نقش ارزنده ای در موج آفرینی و گسترش قیام ها داشتند. از دیدگاه امام، برتری و پیش گامی زنان، زمانی و مکانی نیست، بلکه ارزشی و معنوی است که با توجه به جایگاه زنان در جامعه و نقش آفرینی آنان گزارش و تحلیل شده است.

نسل ها می فرماید: «زن، مربی جامعه است. از دامن زن، انسان پیدا می شود.» ایشان درباره نقش محوری و اجتماعی زنان نیز می فرماید:

سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. پیشرفت و ترقی زنان مسلمان ایران نیازمند کار و تلاش بیشتر است و من از تمامی دختران دانش آموز و دانشجو، زنان تحصیل کرده و شاغل و بانوان خانه دار که دلشان به نور ایمان و روحیه انقلابی زنده است و محیط خانه را اسلامی کرده اند، می خواهم برای ایفای نقش فعال تر زن مسلمان در پیشرفت امور جامعه و تربیت نسل انقلابی بیندیشند.(1)

ایشان در کلامی دیگر با تأکید بر اینکه باارزش ترین وظیفه زن، تربیت انسان سالم است، بیان می دارد:

آنهایی که درس می خوانید! آنهایی که در جامعه به هر نحوی، اصل کار و فعالیت سازنده هستید! خوب کار کنید. البته مهم ترین سازندگی ها، سازندگی انسان است؛ نه فقط سازندگی جسم انسان، بلکه سازندگی عواطف و اخلاق انسان. انسان بی عقده و انسان صحیح و سالم در دامن خود پروراندن، بزرگ ترین و باارزش ترین کار زن است. با کار علمی هم منافاتی ندارد و محبوب ترین کار هم برای زنان همین است. زن هیچ کاری را با تربیت فرزند خود معادل و برابر نمی کند. خدای متعال این وظیفه را در وجود زن گذاشته است و آن کسانی که می خواهند زنان را از این راه دور کنند، خودشان را خسته می کنند. همه باید تلاش کنند تا ان شاءاللّه بتوانند با تفکر عالی، ذهن روشن و تأثیر زن و ایفای نقش، در تکامل و پیشرفت

ص: 88

جامعه مؤثر باشد.(1)

اسلام، زن را عضوی مؤثر و وی را در امور سرنوشت ساز و مهم جامعه شریک می داند و معتقد است زنان از این طریق هویت راستین خویش را بازمی یابند و در عرصه های گوناگون علمی، فرهنگی و اجتماعی، لیاقت ها، توانایی ها و مسئولیت های خود را نشان می دهند. رهبر معظم انقلاب در این باره می فرماید:

ما معتقدیم که زنان در هر جامعه سالم بشری قادرند و می باید فرصت پیدا کنند که در حد خویش، مسئولیت های خود را در پیشرفت های علمی و اجتماعی و سازندگی و اداره این جهان به عهده بگیرند که میان زن و مرد از این جهت تفاوتی نیست. هدف از آفرینش هر فرد انسان، همان هدف از آفرینش بشریت است؛ یعنی رسیدن به کمال بشری و بهره بردن از بیشترین فضایلی که یک انسان و یک فرد می تواند به آن فضایل آراسته شود. لذا فرقی بین زن و مرد نیست. نشانه اش هم در درجه اول، فاطمه زهرا علیهاالسلام و دیگر زنان بزرگ تاریخ در درجه بعد از ایشان است؛ یعنی فاطمه زهرا علیهاالسلام در قله بشریت قرار دارد. آن بزرگوار به عنوان یک بانوی مسلمان، این فرصت و قدرت را یافت تا خود را به این اوج برساند. پس فرقی بین زن و مرد نباید باشد.... اسلام می خواهد رشد فکری و علمی و اجتماعی و سیاسی و بالاتر از همه رشد فضیلتی و معنوی زنان به حد اعلا برسد و وجودشان برای خانواده بشری و جامعه به عنوان یک عضو، حد اعلای فایده را داشته باشد و همه تعالیم اسلام از جمله مسئله حجاب بر این اساس استوار است.(1)

ص: 90

ایشان در کلامی دیگر، کرامت زن را در رعایت شرم و عفت می داند و می فرماید:

زن را به عفت و عصمت و حجاب و عدم اختلاط و آمیزش بی حد میان زن و مرد و فقط کرامت انسانی و آرایش نکردن در مقابل مردان بیگانه برای اینکه لذت ببرند، دعوت می کنیم. آیا اینها بد است؟ این کرامت زن است.(1)

رهبر انقلاب هرگز رعایت حجاب را به مفهوم جدایی جامعه زنان از مردان نمی داند و می فرماید:

حفاظ و حجابی بین زن و مرد وجود دارد، [ولی] این به معنای آن نیست که زنان، عالم جداگانه ای از مردان دارند؛ نه، زنان و مردان در جامعه و در محیط کار با هم زندگی می کنند...، اما آن حفظ و حجاب در بیرون از محیط خانه و خانواده حتما حفظ می شود. اگر این نکته رعایت نشود، همان ابتذالی که امروز غرب دچار آن است، پیش می آید.(2)

برای زن ارزش واقعی انسانی قائلیم [و ]معتقدیم زن و مرد هر دو انسانند و میدان تکامل پیش رویشان باز است. هر چه تلاش می کنند، به همان اندازه رشد و تکامل پیدا خواهند کرد. راه علم و حضور سیاسی هم جلو هر دو آنها باز است.(1)

آیت الله خامنه ای بر آموزش زنان تأکید می کند و می فرماید: «نباید زنان و دختران را از تحصیل علم بازداشت. باید کمک کرد تا تحصیل کنند و بصیرت پیدا کنند.»(2) معظم له در خطبه های نماز جمعه تهران نیز فرمود:

حقیقت این است که در طول مدت اختناق و سلطه فرهنگ بیگانه و ضد اسلامی، مرد و زن مخصوصا زنان را از شخصیت والای انسانی تنزل داده بودند. امروز، روز جبران آن تنزل ها و عقب گردهاست. برای پیشرفت جامعه زن، باید اولاً به فرهنگ و آموزش زنان در خانه ها، آموزشگاه ها و مراکز تعلیم و تربیت توجه خاصی شود؛ زن را در خانه، بریده از معارف جامعه نگذاریم. ثانیا راه را برای فعالیت اجتماعی زنان در جریان های انقلابی و سازنده در جامعه باز کنیم. پدران و مادران کمک کنند که فرزندانشان، دخترانشان، فرصت های [مذکور ]را پیدا کنند. البته مراقبت هم داشته باشند که دشمنان، نقطه حساس جامعه یعنی زنان را هدف گرفته اند.(3)

مشکل ما این است و باید این را حل کرد. به زن باید شخصیت و اعتماد به نفس داد. چه فایده دارد که ما یک زن را وزیر کنیم؟ او یک شخصیتی ولو به حق پیدا خواهد کرد، در حالی که در فرهنگ عمومی زنان، این خویشتن بازیابی نشده است؛ یعنی خانم ها خودشان را بازیابی نکرده اند و همچنان به عنوان موجود درجه دو و به عنوان یک دستخوش و بازیچه خواسته ها و اراده های مرد متصور هستند. من باید بگویم حتی خانم ها در زمینه معنویات هم به خودشان جرئت نمی دهند که پابه پای مرد حرکت کنند. این یک نقیصه است و باید [آن] را برطرف کنید. گویا که زن برای خودش اصلاً این حد را نمی شناسد که پابه پای مرد پرواز کند.(1)

رهبر انقلاب در دیدار با زنان نماینده مجلس می فرماید:

جا دارد زن مسلمان با تأمل در مفاهیم اسلامی و ارزش گذاری اسلامی و با دقت در خطوطی که در نظام اسلامی برای پیشرفت زنان و مردان پیش بینی شده است، هویت خود را بازیابی کند.(2)

ایشان در کلامی دیگر این هویت را چنین ترسیم کرده است:

هویت اسلامی این است که زن در عین هویت، خصوصیت زنانه خود را حفظ کند که طبیعت و فطرت است؛ یعنی آن احساسات رقیق و عواطف خودشان را، آن مهم را، آن رقت را، آن صفا و درخشندگی زنانه را برای خود حفظ می کند. در عین حال هم باید در میدان ارزش های معنوی مثل عبادت، مثل تقرب به خدا، مثل معرفت الهی و سیر وادی های عرفان پیشروی کند. زن مسلمان، آن زنی است که هم دین خود را، حجاب خود را، زندگی خود را، ظرافت ها و رقت ها و لطافت های خود را حفظ می کند و هم از حق خود دفاع می کند [و] هم در میدان معنویت و علم و تحقیق و

ص: 93

تقرب به خدا پیشروی می کند و شخصیت های برجسته ای را نشان می دهد.(1)

در صدر این دید بایستی روح ایمان آگاهانه را جست وجو کنیم.(1)

آیت الله خامنه ای معتقد است رشد همه جانبه زن را فقط می توان در زنان ایران آن هم در پرتو انقلاب اسلامی دید و در این باره فرموده است:

مجموعه زنان کشور ما از همه جای دنیا بهترند. وقت کار که می رسد، کار سیاسی، فرهنگی، تشکیلاتی جلو هستند. وقت جهاد که می رسد، فرزندان خودشان را به جبهه می فرستند. وقت خانه داری و تربیت اولاد که می رسد، کدبانوهای خانه دارند. همه اینها در دنیا کم یاب است. اینها خیلی [با ]ارزش است. تربیت اسلامی است و امیدبخش است.(2)

زهرایی، الگوی زینبی، زنان بزرگ، زنان باعظمتی که می توانند دنیا و تاریخی را تحت تأثیر خود قرار دهند، آن وقت زن به مقام شامخ حقیقی خود نایل آمده است.(1)

ایشان حضرت زهرا علیهاالسلام را سرمشقی شایسته و نمونه ای برجسته برای جهانیان می داند و می فرماید:

[فاطمه،] آن زن نمونه ای که با همه کوتاهی عمر و در عین جوانی، الگویی برای همه مردان و زنان غیور مؤمن و مسلمان و حتی مردم غیر مسلمان است که با مقام آن بزرگوار آشنا باشند و ما باید از زندگی آن بزرگوار درس بگیریم.(2)

آیت الله خامنه ای درباره الگوپذیری زنان از حضرت زینب علیهاالسلام نیز می فرماید:

دختر حضرت زهرا علیهاالسلام، یعنی حضرت زینب کبرا علیهاالسلام، نیز الگویی دیگر است که در ابعاد جدید، نقش یک زن ممتاز را در خاندان پیامبر به بهترین وجه ایفا کرده است. شخصیت آن بزرگوار قبل از حادثه کربلا و در مدینه بسیار برجسته و معروف و ممتاز بود و به لحاظ علمی، معنوی، اخلاقی، تقوایی، پاک دامنی و طهارت برای زن مسلمان قابل تبعیت محسوب می شود.(3)

به اعتقاد مقام معظم رهبری، زنانی به کمال و مراتب علمی و اخلاقی والا رسیده اند که از این اسوه های پرهیزکاری و نمونه های عالی فضیلت پیروی کرده اند. ایشان در این باره می فرماید:

ص: 96

در هر زمانی، در هر خانواده ای که زنی با این تربیت توانست رشد بکند، همان عظمت را پیدا کرد. [این رشد ]مخصوص صدر اسلام نبود. حتی در دوران اختناق، حتی در دوران حاکمیت کفر هم این ممکن است. اگر خانواده هایی توانستند دختر خودشان را درست تربیت کنند، این دختر یک انسان بزرگ می شود. ما در ایران هم داشتیم، در خارج از ایران هم داشتیم. در همین زمان، ما یک زن جوان شجاع، عالم متفکر، هنرمندی به نام خانم بنت الهدی، خواهر شهیدآیت الله سیدمحمدباقر صدر [داشتیم که ]توانست تاریخی را تحت تأثیر خود قرار بدهد. توانست در عراق مظلوم نقش ایفا کند، البته به شهادت هم رسید. عظمت زنی مثل بنت الهدی از هیچ یک از مردان شجاع و بزرگ کمتر نیست. حرکت او حرکتی زنانه بود. حرکت آن زن، حرکتی مردانه است، اما هر دو حرکت، حرکت تکاملی و حاکی از عظمت شخصیت و درخشش جوهر و ذات این انسان است. این گونه زن ها را باید تربیت کرد و پرورش داد.(1)

با ایفای این دو نقش می تواند برای خانواده، آرامش و سلامت روانی به ارمغان آورد.(1) رهبر انقلاب، تشکیل نهاد ارزشمند و سالم خانواده را ضروری می داند.

از نظر اسلام، خانواده یک رکن بزرگ است. اگر سالم باشد و تربیت آن، درست باشد، در پیشرفت کار جامعه به صورتی که اسلام می خواهد، اثرگذاری زیادی دارد. اسلام می خواهد این کانون تشکیل بشود و به وجود بیاید.(2)

به باور رهبر عزیزمان، زن در کانون خانواده نقشی مهم و محوری دارد. ازاین رو، تأکید می کند:

خانواده هاست که عواطف و احساسات باید در آنجا رشد و بالندگی پیدا کند. بچه ها محبت و نوازش ببینند. شوهر در میدان خاصی شکننده تر است و مرهم زخم او فقط نوازش همسر است، حتی نه نوازش مادر، باید نوازش ببیند. برای یک مرد بزرگ، این همسر، کاری را می کند که مادر برای یک بچه کوچک آن کار را می کند و زنان دقیق و ظریف به این نکته آشنا هستند. اگر این عواطف محتاج وجود یک محور اصلی در خانه که آن خانم و کدبانوی خانه است، نباشد، خانواده یک شکل بدون معنا خواهد بود.(3)

از دیدگاه آیت الله خامنه ای، زن، حافظ خانواده است. ایشان می فرماید:

زن خانواده اگر عاقل و باتدبیر و خانه دار باشد، خانواده را حفظ می کند، اما

ص: 98

اگر زن از خانواده ای گرفته شد، مرد نمی تواند خانواده را حفظ کند. بنابراین، خانواده را زن حفظ می کند.(1)

ایشان در سفارش به تربیت فرزندانی سالم و جلوگیری از انحرافات اجتماعی نیز می فرماید:

با توجه به اساسی بودن پشتیبانی سالم کانون خانوادگی در رشد کودک، باید برای استحکام بیشتر خانواده و جلوگیری از شیوع و افزایش طلاق که به بی پناهی کودکان منجر می شود، همه گونه هماهنگی در زمینه های اجتماعی و قضایی فراهم آید و خصوصا دست اندرکاران مسائل تربیتی در مورد شیوه پرورش کودکان و اهمیت و اصالت آن از آموزش مستمر به خانواده ها غافل نشوند.(2)

محبت مادر پرورش پیدا کند.(1)

از دیدگاه ایشان، تربیت صحیح و رشد عاطفی فرزند بر عهده مادر است، چنان که می فرماید:

از وظایف مهم زن عبارت از این است که فرزند را با عواطف، با دل دادن و رعایت و دقت آنچنان بار بیاورد که این موجود انسانی، چه دختر و چه پسر، وقتی بزرگ شد، از لحاظ روحی یک انسان سالم، بدون عقده، بدون احساس ذلت و فلاکت بار آمده باشد.(2)... زن بایستی به رسالت عظیم مادر بودن خویش، رسالتی که مرد در آن با او شریک نیست و اختصاص به خود او دارد، آشنا و واقف شود.(3)

رهبر انقلاب در کلامی دیگر، اهمیت رسیدگی مادران به فرزندان را این گونه گوشزد می کند:

مسئله تغذیه با شیر مادر و اهمیت دادن به زندگی، سلامت و تربیت کودک، یک مسئله اساسی است که ما همیشه به آن اصرار ورزیده ایم و معتقدیم این بزرگ ترین و مقدس ترین کاری است که باید در یک خانواده انجام گیرد.(4)

ایفای مسئولیت در این کانون است تا هدف اصلی که تربیت انسان های شایسته، عادل، مستقل و توانا برای توسعه اجتماعی است، تحقق یابد. در آموزه های قرآنی و روایی به عنوان نخستین مرحله، به مشارکت زن در عرصه جامعه سفارش و تأکید شده است تا موجودیت و ارزش او به عنوان انسان به رسمیت شناخته شود. مرحله دوم، آماده سازی اجتماعی برای پذیرش حقوق اجتماعی زنان است. اسلام حقوقی را برای زنان قائل شده است. حضور آنان در مراسم عبادی جمعی، نشانه ای از این مشارکت است. لزوم وجوب حکم حجاب، بهترین و محکم ترین دلیل حضور زن در اجتماع به شمار می آید؛ زیرا رعایت عفت و پوشش در برابر نامحرم مطرح است. مقام معظم رهبری در این باره می فرماید:

این اندیشه که جایگاه زن در نظام های اجتماعی و در محیط زندگی آنچنان که شایسته بانوان است، تبیین گردد، یکی از ضروری ترین کارهای دوران ماست.(1)... در اسلام، بیعت زن، مالکیت، حضور زن در عرصه های سیاسی - اجتماعی تثبیت شده است. آنها، هم در قبول حکومت و قبول نظم اجتماعی و سیاسی شرکت می کنند. این نظر اسلام است. زن بودن که یک خصوصیت طبیعی و فطری و محور همه احساسات و تلاش های زنانه است، از دید اسلام حفظ شده [و ]در عین حال، میدان سیاسی بر روی او باز شده است.... با حضور زن در هیچ کجا مخالف نیستیم...، با پوشش نامناسب زن مخالف هستیم.(2)

ص: 101

رهبر انقلاب، در سخنی مسئولیت خانوادگی زن را بر حضور اجتماعی وی مقدّم می داند و می فرماید:

وقتی راجع به مسئولیت داخلی زن صحبت می کنیم، منظورمان این نیست که باید مسئولیت اجتماعی از دوش زن برداشته شود، بلکه مسئولیت اجتماعی هم بر دوش اوست و آن غیر از این است، ولی اینجا تقدم وجود دارد؛ همچنان که در مورد مرد هم تقدم وجود دارد. [خانم ها باید] با وجود حفظ مسئولیت [خانوادگی] هر مقدار که توانایی دارند، برای مسئولیت اجتماعی و سیاسی صرف کنند.(1)

رهبر معظم انقلاب در بیانی دیگر فرموده است:

اسلام، زنان را از شرکت در فعالیت های دینی، سیاسی، علمی و فرهنگی منع نمی کند، بلکه با رعایت حجاب و حدود اسلامی آن را تشویق نیز می کند.(2)

آیت الله خامنه ای، حضور زن در اجتماع را یک ضرورت تلقی کرده و معتقد است:

زن، بایستی در میدان تلاش و جهاد عمومی و فعالیت های مشروع همگانی... و در زمینه های سازندگی به اشکال گوناگون و در طیف وسیع حضور داشته با شد.... همه تکالیف اسلامی [این] است که زن و مرد را به طور یکسان از مسئولیت اجتماعی برخوردار می کند. اینکه [پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ]می فرماید: «مَنْ اَصبَح ولَمْ یَهْتَّمَ بِاُمُورِاَلْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ بمُسْلِمٍ»، مخصوص مردان نیست. زنان هم باید به امور مسلمانان و جامعه اسلامی و

ص: 102

امور جهان اسلام و همه مسائلی که در دنیا می گذرد، احساس مسئولیت کنند و اهتمام نمایند.(1)

طول زمان داشته است. زن ها [در فعالیت های انقلابی] دو عمل انجام می دادند. یکی اینکه در تظاهرات شرکت می کردند و دیگر [این] که با اعتقاد عمیق خود به انقلاب اسلامی، ضمن بالا بردن کیفیت انقلاب، مردها را به حضور در جریان انقلاب تشویق می کردند. واقعیتی که در جامعه ما صورت گرفت این بود که زنان از روی ایمان قلبی وارد میدان شدند و خدای متعال بر اثر حرکت، تلاش و مجاهدت، به آنها شناخت و نور و عمق اندیشه اسلامی اعطا کرد.(1)

به باور آیت الله خامنه ای، اگر بخواهیم از عوامل مؤثر در پیروزی انقلاب به ویژه مهم ترین آنها سخن بگوییم، نباید نقش زنان را نادیده انگاریم، چنان که می فرماید:

زنان جامعه ما یقینا در حرکت عظیم مردم ایران که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی و تداوم آن و حتی پایداری مردان در جنگ [تحمیلی] شده است، نقش حیاتی و بسزایی دارند و اگر این نقش آنان وجود نمی داشت، شاید انقلاب اسلامی به ثمر نمی رسید. امروز زبان ها از بیان ایثارگری زنان جامعه ما و تأثیر آن بر روحیه جامعه ناتوان است.(2)

مقام رهبری، نقش بانوان را در دفاع، مهم، مفید و مؤثر دانسته و فرموده است:

زنان، سهم بسیار مؤثری در این حرکت داشتند و قدر این سهم عظیم را آن کسانی می دانند که سیاست های گذشته را که سعی می کرد زن را به صورت یک عضو منفعل جامعه دربیاورد یا او را سرگرم چیزی پست کند، دیده اند. من به خواهران عزیزم عرض می کنم که نقشتان بسیار ارزنده است. داشتن پشت جبهه، تشویق مردان، راضی شدن به فداکاری شوهران و

ص: 104

فرزندان و برادران و پدران، فراهم آوردن و تهیه کردن بسیاری از چیزهایی که در جبهه لازم است، نقش پرستاری و کمک و امدادگری، اینها از برکات انقلاب است.(1)

ص: 105

وَلا تَمْلِکْ الْمَرْأةَ مِنْ اَمْرِها ما جاوَزَ نَفْسَها فَاِنَّ الْمَرأةَ رَیْحانَةٌ و لَیْسَتْ بِقَهْرَمانَه.

کاری که فراتر از توانایی زن است به عهده او مگذار؛ زیرا [زن،] گلی ظریف و باطراوت است، نه پیش خدمتی کارگزار و کارگری چابک و چالاک.

ص: 107

14. خامنه ای، سید علی، زن ریحانه آفرینش، مجموعه دیدگاه های مقام معظم رهبری پیرامون زن، تهران، تهیه و تنظیم نشر آثار امام خمینی رحمه الله، 1382.

15. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، قم، سعید بن جبیر، 1376.

16. رحمت نژاد، حسین، افکار بزرگان، (گزیده 3773 سخن حکیمانه اندیشمندان بزرگ ایران و جهان)، تهران، انتشارات جزیل، چاپ اول، 1376.

17. رسولی محلاتی، سید هاشم، زندگانی حضرت زهرا علیهاالسلام، تهران، علمیه اسلامیه، 1366.

18. روان شناسی افسردگی زنان، ترجمه: بهزاد رحمتی، چاپ اول، انتشارات زریاب، 1385.

19. سبحانی، محمدتقی و محمدرضا زیبایی نژاد، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، نشردارالثقلین.

20. شرقاوی، عبدالرحمان، علی امام المتقین، مصر، مکتب الغریب، 1382.

21. شیخ کلینی، اصول کافی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت قم، 1378.

22. طباطبایی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، قم، دارالعلم، 1374.

23. طبرسی، حسین بن فضل، مکارم الاخلاق، تهران، مؤسسه اعلمی، 1382.

24. قائمی، علی، نقش مادر در تربیت، تهران، امیری، 1366.

25. گلدانی، زهرا، حقوق زنان، انقلاب اسلامی و فرآیند جهانی شدن، پژوهشکده امام خمینی رحمه الله و انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1382.

26. لاهوری، اقبال، کلیات اشعار، تهران، سنایی، 1342.

27. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1360.

28. مجله زنان حزب الله، شماره دوم، پاییز 1384.

29. مدرسی هاشمی، مجموعه مقالات اعتقادی، قم، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.

30. مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، انسان در قرآن، انتشارات صدرا، چاپ بیستم، 1381.

31. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، 1371.

32. معین الاسلام، مریم، جایگاه و نقش مادری در جمهوری اسلامی ایران.

33. مکنون، ثریا و مریم صانع پور، بررسی تاریخ منزلت زن از دیدگاه اسلام و تطبیق

ص: 109

الگوی صدر اسلام با جامعه کنونی، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، 1374.

34. موسوی خمینی رحمه الله، سیدروح الله، تحریر الوسیله، قم، دارالعلم، 1374.

35. -------------------، جایگاه زن در اندیشه امام خمینی رحمه الله، تهران، مؤسسه نشر و تنظیم آثارامام خمینی رحمه الله، 1374.

36. -------------------، صحیفه نور، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1361.

37. مهدی نیا، اسدالله، آنچه باید یک زن بداند، ورامین، مرکز علمی فرهنگی مسجد صاحب الزمان عج الله تعالی فرجه الشریف، چاپ چهارم، 1374.

38. نجاتی، حسین، روان شناسی رشد، مؤسسه مهشاد، 1371.

39. نوری طبرسی، میرزا حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1365.

40. نوری همدانی، حسین، جایگاه بانوان در اسلام، قم، انتشارات مهدی موعود، چاپ اول، 1382.

ص: 110